KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE TEZHİP SANATININ YANSIMALARI

Yıl 2025, Sayı: 121, 1 - 40, 21.03.2025

Nalan Kutsal

Öz

Klasik Türk şiiri, yazıldığı ve okunduğu dönemlerin sosyal hayatına dair zengin bilgiler içermektedir. Bu çalışma, tezhip sanatının klasik şiire nasıl yansıdığını ve şiirle bağını incelenmektedir. Tezhip sanatının şiirdeki yansımalarını tespit etmek için tezhipli divanlara ve şiirde tezhip sanatına yapılan göndermelere odaklanılmıştır. Böylece şiirle kitap sanatlarının bağı ve şiirin hayatı yansıtan yönleri ortaya çıkmaktadır. Tezhip, renkli yapısıyla dikkat çeken bir kitap süsleme sanatıdır. Motifleri Orta Asya kökenli olan bu sanat, Anadolu bölgesinde önemli bir gelişme göstermiştir. Özellikle 16. yüzyılda zirveye ulaşan bu sanat, şairlerin hayatlarındaki rolüyle bağlantılı olarak klasik şiire de bazı yönleriyle yansımıştır. Bu çalışma öncelikle tezhip sanatını, motiflerinin kökenini ve tarihsel gelişimini incelemektedir. Daha sonra şairlerin tezhipli divan nüshalarına ve tezhip sanatının şiirdeki yansımalarına dikkat çekilmiştir. Anadolu’da Türk şiirinin ortaya çıkışından 16. yüzyılın sonuna kadar yazılmış divanlardan seçilmiş, tezhibe atıfta bulunan çeşitli beyitler, bu sanatın kitap süsleme açısından önemini vurgulamaktadır. Özellikle bu sanata değer veren veya kitap sanatlarıyla ilgilenen şairler, konuya dair bakış açılarını şiir dilinde ifade etmişlerdir. Bu da hayatın çeşitli yönlerinin, özellikle şairleri etkileyen konularla bağlantılı olarak şiire nasıl yansıdığını göstermektedir. Şiir, sosyal hayattan pek çok ayrıntıyı içinde barındıran bir edebî tür olarak tezhip sanatının o dönemdeki önemini değerlendirmek açısından da önemli bir kaynaktır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk şiiri, tezhip sanatı, divan nüshaları, Hatayi ve Rumi Motifleri, Zerefşan

КЛАССИКАЛЫҚ ТҮРІК ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ТАЗХИБ ӨНЕРІНІҢ КӨРІНІСТЕРІ

Öz

Классикалық түрік поэзиясы өз кезеңінің әлеуметтік өмірі туралы мол ақпаратты қамтиды. Бұл зерттеуде тазхиб өнерінің классикалық поэзияда қалай көрініс тапқаны және оның поэзиямен байланысы зерттеледі. Тазхиб өнерінің поэзиядағы көріністерін анықтау үшін тазхибпен безендірілген диуандарға және поэзиядағы тазхиб өнеріне жасалған сілтемелерге назар аударылды. Осылайша поэзия мен кітап өнерінің байланысы және поэзияның өмірді бейнелейтін қырлары айқындалады. Тазхиб – түрлі-түсті құрылымымен ерекшеленетін кітап безендіру өнері. Мотивтері Орталық Азиядан шыққан бұл өнер Анадолы аймағында елеулі түрде дамыды. Әсіресе XVI ғасырда өзінің шарықтау шыңына жеткен бұл өнер ақындардың өміріндегі рөліне байланысты классикалық поэзияда кең түрде көрініс тапты. Бұл зерттеуде алдымен тазхиб өнері, оның мағынасы, мотивтерінің шығу тегі және тарихи дамуы қарастырылып, кейін ақындардың тазхибпен безендірілген диуан жазбалары мен тазхиб өнерінің поэзиядағы көріністеріне назар аударылды. Анадолыда түрік поэзиясының бастау алған кезі мен XVI ғасырдың соңына дейін жазылған диуандардан алынған тазхиб туралы айтылған түрлі бейіттер бұл өнердің кітап безендіру тұрғысынан маңызға ие болғанын көрсетеді. Әсіресе бұл өнерді бағалаған немесе кітап өнеріне қызығушылық танытқан ақындар ол туралы ойларын поэзия тілімен жеткізген. Бұл жағдай ақындарды қызықтырған тақырыптарға байланысты өмірдің түрлі қырларының поэзиядағы көрінісін көрсетеді. Әлеуметтік өмірдің көптеген бөлшектерін бейнелейтін поэзия сол кезеңдегі тазхиб өнерінің маңыздылығын анықтау тұрғысынан да аса құнды дереккөз болып табылады.

Anahtar Kelimeler

Классикалық түрік поэзиясы, Тазхип Өнери, Диуан Қолжазбалары, Хатайы жане Руми Мотифтері, Зерефшан

REFLECTIONS OF THE ART OF ILLUMINATION IN CLASSICAL TURKISH POETRY

Öz

Classical Turkish poetry contains rich information about the social life of the periods in which it was written and read. This study examines how the art of illumination is reflected in classical poetry and its connection to poetry. To identify the reflections of the art of illumination in poetry, focuses on illuminated divans and references to the art of illumination within poetry. Thus, the connection between poetry and book arts, as well as the aspects of poetry that reflect life, emerges. Illumination is a book decoration art notable for its colorful structure. This art, whose motifs originate from Central Asia, has shown significant development in the Anatolian region. Reaching its peak especially in the 16th century, this art also reflected certain aspects in classical poetry in connection with its role in the lives of poets. This study first examines the art of illumination, the origins of its motifs, and its historical development. Subsequently, attention is directed toward illuminated divan copies of the poets and the reflections of illumination in poetry. Various couplets referencing illumination, selected from divans composed from the emergence of Turkish poetry in Anatolia to the end of the 16th century, highlight the significance of this art in the context of book ornamentation. Poets who esteemed this art or engaged with book arts articulated their perspectives on the subject through poetic expression. This also illustrates how various aspects of life are reflected in poetry, particularly in relation to the themes that influenced poets. As a literary form that encapsulates numerous details of social life, poetry is also an important source for evaluating the importance of the art of illumination in that period.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Poetry, illumination art, divan copies, Hatayi and Rumi Motifs, Zerefşan

ОТРАЖЕНИЯ ИСКУССТВА ТЁЗХИПА В КЛАССИЧЕСКОЙ ТУРЕЦКОЙ ПОЭЗИИ

Öz

Классическая турецкая поэзия является важным источником сведений об общественной и культурной жизни тех исторических периодов, в которые она создавалась и читалась. Настоящее исследование посвящено анализу взаимосвязи между искусством тёзхипа и классической поэзией, а также изучению способов художественного отражения данного вида искусства в поэтических текстах. Для выявления влияния тёзхипа на поэзию особое внимание уделяется анализу диванов, украшенных элементами данного искусства, и упоминаниям тёзхипа в поэтических произведениях. Это позволяет установить тесную связь между поэзией и книжным искусством, а также подчеркнуть аспекты поэтического творчества, отражающие социальные и культурные реалии своего времени. Тёзхип, как искусство оформления рукописей, отличается выразительной эстетикой, основанной на ярких цветах и изысканных узорах. Истоки этого вида искусства восходят к культурным традициям Центральной Азии, однако на территории Анатолии он приобрёл уникальные черты, достигнув наивысшего расцвета в XVI веке. В этот период тёзхип оказал влияние и на классическую турецкую поэзию, благодаря важной роли, которую он играл в культурной и интеллектуальной жизни османских поэтов. В данном исследовании последовательно рассматриваются следующие аспекты: определение и сущность искусства тёзхипа, анализ его значимости, происхождения и эволюции мотивов, а также основные этапы его исторического развития. Для изучения отражения искусства тёзхипа в классической поэзии анализируются бейты, содержащие упоминания об этом виде искусства, выбранные из диванов, созданных в период от становления турецкой поэзии в Анатолии до конца XVI века. Эти тексты свидетельствуют о высокой значимости искусства тёзхипа в книжной культуре того времени. Особое внимание уделяется поэтам, проявлявшим интерес к книжному искусству или высоко ценившим его, которые нередко выражали своё отношение к тёзхипу через поэтические образы и метафоры. Таким образом, классическая турецкая поэзия представляет собой ценнейший источник для изучения значения искусства тёзхипа в культурно-историческом контексте османской эпохи.

Anahtar Kelimeler

Классическая турецкая поэзия, Искуссево тезхипа, Диванные Рулописи, Орнаменты в Стиле Хатаи и Руми, Зерефшан

Kaynakça

• Akar, A., Keskiner, C., (1978). Türk Süsleme Sanatında Desen ve Motif. İstanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları.
• Arseven, C. E. (1943). Sanat Ansiklopedisi, V. İstanbul: Maarif Matbaası.
• Aslanapa, O. (1989). Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Atasoy, N. (2002). Hasbahçe Osmanlı Kültüründe Bahçe ve Çiçek. İstanbul: Aygaz A. Ş.
• Ayverdi, İ. (2006). Misalli Büyük Türkçe Sözlük, II. İstanbul: Kubbealtı İktisadî İşletmesi.
• Bâkî. (1994). Bâkî Dîvânı (Tenkitli Basım). Sabahattin Küçük (Haz.). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Birol, İ. A. & Derman, Ç. (2007). Türk Tezyinî Sanatlarında Motifler. İstanbul: Kubbealtı Yayınevi.
• Ebuzziyâ Tevfik. (1306). Lugat-i Ebüzziyâ. Kostantiniyye: Matbaa-i Ebuzziyâ.
• Ersoy, A. (1988). Türk Tezhip Sanatı. İstanbul: Akbank.
• Fuzûlî. (1958). Türkçe Divan. KenanAkyüz vd.(Haz.)Ankara: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. (2006). Divan (Textual Anlaysis and Critical Edition). İsmail H. Aksoyak (Haz.). Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü.
• Harîmî. (2020). Harîmî [Şehzade Korkud] Dîvânı. EmineAtmaca (Haz.). Konya: Palet Yayınları.
• Hasan Ziyâî. (2002). Hasan Ziyâ’î Hayatı-Eserleri-Sanatı ve Divanı (İnceleme-Metin). MüberraGürgendereli (Haz.). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Keskiner, C. (2001). Turkish Motifs. (5. Bs.). İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
• Kutsal Risalet Yazma Mushaf Sergisi. (2022). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları 208.
• Lings, M. (2012). Kur’an Hat ve Tezhibinden Parıltılar. Turan Koç (Çev.). İstanbul: İstanbul Ticaret Odası.
• Mesîhî. (1995). Mesîhî Dîvânı. Mine Mengi (Haz.). Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Muhibbî. (2016). Muhibbî Dîvânı Bütün Şiirleri Kânûnî Sultan Süleyman. KemalYavuz & Orhan Yavuz (Haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Necatî Bey. (1997). Necatî Beg Divanı. Ali Nihat Tarlan (Haz.). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Özen, M. E. (2003). Türk Tezhip Sanatı. İstanbul: Gözen Kitap ve Yayın Evi.
• Revânî. (2017). Revânî Dîvânı. Ziya Avşar (Haz.). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0.
• Şemseddin Sami. (1317). Kâmûs-ı Türkî. Dersâdet: İkdâm Matbaası.
• Şemseddin Sami.(1307). Kâmûsu’l-A‘lâm III. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Şentürk, A. A. (2016). Osmanlı Şiiri Kılavuzu. İstanbul: Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi, C. 1.
• Topkapı Sarayı Müzesi Uzmanları. (1969). Türk El Sanatları (Turkish Handicrafts-Türkisches Kunsthandwerk-Arts Manuels Turcs). İstanbul: Yapı Kredi Bankası A.Ş, Tör-As Ofset Basımevi.
• Ünver, A. S. (1938). Türk Tezyinatında Halkâriye Dair. Arkitekt, 10-11, 301-309.
• Yıldırım, E. (2012). Türk Kültüründe Renkler ve İfade Ettikleri Anlamlar. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Zâtî. (1968). Zatî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon) Gazeller Kısmı: I. Cild. Ali Nihat Tarlan (Haz.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• İnternet Kaynakları: URL-1:https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/A'râf-suresi/1109/155-156-ayet-tefsiri. (Erişim Tarihi: 20.03.2023).
• URL-2:https://en.wikipedia.org/wiki/Narcissus_poeticus. (Erişim Tarihi: 17.09.2022). (URL- 3): https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Narcissi.jpg#/media/File:Narcissi.jpg (Erişim Tarihi: 08.10.2024).