“DÜRRÜʾL-ʿACĀYİB” ЖӘНЕ “RĀZRĀZNAMA” НЕГІЗІНДЕ АРАБ ГРАФИКАЛЫ ШЫҒЫС МӘТІНДЕРІН ОҚУ МӘСЕЛЕСІ

Yıl 2025, Sayı: 121, 103 - 124, 21.03.2025

Kutlugjon Sultanbek , Mustafa Uğurlu , Dameli Bilalova

Öz

Орталық Азия территориясында араб әрпімен жазылған түркі тіліндегі еңбектер көптеп кездеседі. Себебі түркі халықтары Қарахандықтар кезеңінен бастап ХХ ғасырдың басына дейін аталмыш графиканы қолданып келді. Осы кезеңде жазылған түркі тіліндегі шығармалардың көбі діни бағытта. Десе де тарих, медицина, астрономия және басқа да салаларда жазылған мәтіндерді кездестіруге болады. Табылып жатқан мәтіндер зерттеушілер тарапынан зерттеліп, ғылыми айналымға түсуде.
Кеңес дәуірінде араб графикалы мәтіндерді зерттеу мәселесі кенжелеп қалғандығы мәлім. Сол кезеңде жарияланған ортағасырлық мәтіндерге қарап, оқитын мамандардың да тапшы болғандығын байқауға болады. Ал тәуелсіздіктен кейін жалпы араб графикалы мәтіндерді зерттеу мәселесі түпкілікті қолға алына бастады. Маман тапшылығы да азайып, түпнұсқа мәтіндерді оқу қарқынды жүріп келе жатыр. Ендігі мәселе осы мәтіндерді дұрыс оқып, аудару, оқырманға дұрыс жеткізу сонымен қатар зерттеушіге қойылатын талаптардың орындалуы болмақ. Осы мақсатта мақалада соңғы классикалық шағатай тілінің тілдік ерекшеліктерін көрсететін “Dürrüʾl-ʿacāyib” және “Rāzrāznama” атты түркі тіліндегі қолжазбалары негізінде араб графикалы шығыс мәтіндерінің дұрыс оқылуы мәселелері қарастырылады.
“Dürrüʾl-ʿacāyib” (“Ғажайыптар маржаны”) қолжазбасы – хадистер жинағынан тұрады. Жазылу тарихы белгісіз болғанымен қолжазбаның атауы алғашқы беттерде мәтін ішінде беріледі. 135 парақтан (270 бет) тұрады.
“Rāzrāznama” (“Құпия кітап”) Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ кітапханасының сирек қолжазбалар қорында 119 a нөмірінде сақталған. Аталмыш кітап діни мазмұнға ие, мәтінде харакат қолданылмаған.

Anahtar Kelimeler

түркітану, араб графикалы түркі мәтіндері, Dürrüʾl-ʿacāyib, Razraznama, қолжазба

THE ISSUE OF READING TURKIC TEXTS IN ARABIC SCRIPT BASED ON DÜRRÜʾL-ʿACĀYİB AND RAZRAZNAMA

Öz

In Central Asia, a significant number of Turkic texts have been written in Arabic script. Because the Turks used the Arabic alphabet from the Karakhanid period until the beginning of the XXth century. Most of the works in the Turkic language written during this period have a religious orientation. However, one can find texts written in historical, medical, astronomical and other fields. These texts are being studied by researchers and introduced into the academic world today.
It is known that during the Soviet era, the study of texts written in Arabic script was largely neglected. A review of the works published during that period highlights the notable lack of experts capable of reading Middle Turkic texts. However, since the period of independence, the study of texts written in Arabic script has received significant attention. The shortage of specialists has been addressed, and the reading of original texts has accelerated.
Currently, issues such as the accurate reading and translation of these texts into our language, ensuring their proper transmission to readers, and meeting the expectations of researchers have become increasingly important. In this context, the article will examine the challenges of correctly reading Eastern texts in Arabic script, focusing on the Turkic manuscripts “Dürrüʾl-ʿAcāyib” and “Rāzrāznama”, which reveal the linguistic characteristics of late Classical Chagatai Turkish.
“Dürrüʾl-ʿacāyib” (“The Pearl of Wonders”) is a compilation of hadiths. The date of its transcription is unknown; the title of the manuscript is provided on the first pages of the text. It consists of 135 folios (270 pages).
“Rāzrāznama” (“The Secret Book”) is cataloged under the number 119a in the rare manuscript collection of the Al-Farabi Kazakh National University Library. It is a religious text written without diacritical marks.

Anahtar Kelimeler

Turkology, Turkic texts in Arabic script, Dürrüʾl-ʿacāyib, Razraznama, manuscript

ПРОБЛЕМА ЧТЕНИЯ АРАБО-ГРАФИЧЕСКИХ ВОСТОЧНЫХ ТЕКСТОВ НА ОСНОВЕ DÜRRÜʾL-ʿACĀYİB И RAZRAZNAMA

Öz

В Средней Азии сохранилось значительное количество произведений на тюркском языке, написанных с использованием арабской графики. Это обусловлено тем, что тюркские народы применяли арабскую письменность с периода Караханидов вплоть до начала XX века. Большинство произведений данного периода носит религиозный характер, однако также встречаются тексты, посвященные историческим, медицинским, астрономическим и другим тематикам. Обнаруженные тексты исследуются специалистами и постепенно вводятся в научный оборот.
В советский период изучение текстов на арабской графике не получило должного внимания, что объясняется дефицитом специалистов, способных корректно читать и интерпретировать подобные тексты. Это обстоятельство сказывалось на качестве публикаций средневековых рукописей того времени. После обретения независимости началась активная работа по изучению текстов, написанных арабской графикой. Постепенное увеличение числа квалифицированных специалистов позволило повысить качество чтения и перевода оригинальных текстов. Важной задачей на современном этапе является обеспечение точности перевода и интерпретации данных текстов, а также соответствие методологии исследования современным научным требованиям. Данная статья посвящена анализу проблем точного чтения восточных текстов, выполненных арабской графикой, на примере тюркских рукописей “Dürrüʾl-ʿacāyib” и “Rāzrāznama”, которые демонстрируют языковые особенности позднеклассического чагатайского языка.
Рукопись “Dürrüʾl-ʿacāyib” (“Жемчужина чудес”) представляет собой сборник хадисов. Хотя точная дата написания неизвестна, название рукописи указано на первых страницах текста. Произведение состоит из 135 листов (270 страниц).
Рукопись “Rāzrāznama” (“Секретная книга”) хранится в редком фонде рукописей библиотеки КазНУ имени аль-Фараби под номером 119 а. Текст рукописи имеет религиозное содержание и написан без использования огласовок (хареката).

Anahtar Kelimeler

тюркология, арабо-графические тюркские тексты, Dürrüʾl-ʿacāyib, Razraznama, рукопись

DÜRRÜʾL-ʿACĀYİB VE RAZRAZNAMA ESASINDA ARAP HARFLİ TÜRKÇE METİNLERİ OKUMA MESELESİ

Öz

Orta Asya topraklarında Arap harfli Türkçe metinler oldukça fazladır. Çünkü Türkler, Arap alfabesini Karahanlı Döneminden itibaren XX. yüzyılın ilk çeyreğinin sonlarına kadar kullanmıştır. Bu alfabeyle yazılmış Türkçe eserlerin çoğunluğu dinîolarak bilinir. Ancak tarih, tıp, astronomi ve diğer bilim dallarına ilişkin metinler de bulunmaktadır. Günümüzde bu metinler araştırmacılar tarafından incelenerek bilim dünyasına kazandırılmaktadır.
Sovyetler Döneminde Arap harfli metinlerin araştırılması meselesinin arka planda olduğu bilinmektedir. O dönemde yayımlanan çalışmalara bakarak Orta Türkçe metinlerini okuyabilecek uzmanların da yetersiz olduğu dikkat çekmiştir. Ancak bağımsızlık döneminden itibaren genel olarak Arap harfli metinlerin araştırılması konusu ciddiyetle ele alınmaya başlanmıştır. Uzman eksikliği giderilmiş ve orijinal metinlerin okunması hız kazanmıştır. Şimdi ise bu metinlerin doğru okunması ve dilimize kazandırılması, okuyucuya doğru aktarılması ve araştırmacıya yönelik beklentilerin karşılanması gibi konular önem kazanmaktadır. Bu amaçla makalede, son klasik Çağatay Türkçesinin dil özelliklerini ortaya koyan “Dürrüʾl-ʿacāyib” ve “Rāzrāznama” Türkçe el yazmaları temelinde Arap harfli Kuzey-Doğu metinlerinin doğru okunması sorunları ele alınacaktır.
“Dürrüʾl-ʿacāyib” (Acayibler İncisi), hadislerden oluşan bir derlemedir. İstinsah tarihi bilinmemektedir; el yazmasının adı metnin ilk sayfalarında belirtilmiştir. 135 yapraktan (270 sayfa) oluşmaktadır.
“Rāzrāznama” (“Sır Kitabı”), Al-Farabi Kazak Millî Üniversitesi Kütüphanesi’nin nadir el yazmaları koleksiyonunda 119 a numarasıyla kayıtlıdır; dinî içerikli olup hareke kullanılmadan yazılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkoloji, Arap harfli Türkçe metinler, Dürrüʾl-ʿacāyib, Razraznama

Kaynakça

• Аргуншах, М., & Йүксеккайа, С. (2015). Қараханлыша, Харезмше Қыпшақша Дәрістері. Ыстанбул: Кесит.
• Габайн, В. (1988). Ескі Түркі Тілі Грамматикасы. (Ауд.: Мехмет Акалын). Анкара: Түрік тілі ұйымы.
• Девели, Х. (2019). Османлы Түрік Тілі Нұсқаулығы I. Ыстанбул: Кесит.
• Денизер, Ф. (2007). Тарихи Мәтіндерді Аудару Мәселелері: Деде Қорқыт Оғызнамалары Мен Түркия Түрік Тілінде Жасалған Аудармаларға Сөздік Деңгейінде Талдау. (Жарияланбаған магистрлік диссертация). Мұғла Сытқы Кочман университеті / Әлеуметтік ғылымдар институты, Мұғла.
• Дурукоғлу, Г. (2022). Дивану Лұғати ат-түрік бойынша 11-ғасыр түрік тілі грамматикасы,(Жарияланбаған докторлық диссертация). Фырат университеті / Әлеуметтік ғылымдар институты, Элағыз.
• Ислам қолжазбалары зерттелуі тиіс. (2018). Егемен Қазақстан.
• Кабадайы, О., & Шадкам, З. (2021). Қазақстан (Алматы) Ұлттық Кітапханасындағы Араб Әріптерімен Жазылған Түркі Тіліндегі Сирек Шығармалар Каталогы. Алматы: Қожа Ахмет Ясауи университеті Евразия зерттеу институты.
• Керімұлы, Ә., & Мұстафа, А. (2012). Құтадғу Білік Жәдігерінің Зерттелуі Мен Тілі Туралы Қысқаша Мәліметтер. Түркология, (4), 31-51.
• Куталмыш, М. (2004). Тарихта Және Бүгінгі Таңда Қазақстанның Әліпби Мәселесі. Билиг, (31), 1-21. Қолжазба оқитын маман тапшы (2019). Ана тілі.
• Қыдырбаев, Қ. (2019). Араб графикасындағы тарихи қолжазбаларды транскрипциялау және транслитерациялау мәселелері. Шадкам, З. (ред.), “Далалық медицина: деректері, тарихы, қолданылуы, ұғымдары мен терминдері” халықаралық ғылыми-практикалық конференция жинағы. (186-195 бб.). Алматы: Qalam Baspa Ortalygy.
• Малдыбай, А.Д. (2011). Ахмет Байтұрсыновтың Әліпби Реформасы. ҚазҰУхабаршысы, (4), 322-325.
• Мамырбекова, Г.М. (2012). Ескі Қазақ Тілінің Жазба Нұсқалары. Алматы: Шапағат-Нұр.
• Мамырбек Г.М., & Сейітбекова А.А. (2023) «Хұсрау уа Шырын» мәтінін Транскрипциялау Мәселесі. Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы, (4), 55-65.
• Өзтектен, Ө. (2018). Түркия түркологиясында транскрипция // транслитерация мәселесі. Ішінде Н. Мұрадов & И. Өзкая (Құраст.), Түркия мен Түрік әлемі арасында бір көпір Явуз Ақпынар Армағаны. (б. 600-614). Анкара: Бенгү.
• Сұлтанбек, К. (2020). Қазақстанда тарихи мәтіндер бойынша жасалған зерттеулер. Ішінде Т. Кочаоғлу (ред.), Түрік сөзі мен мәдени мұраларының ізімен. (193-204 бб.), Стамбул: Құтлу.
• Сұлтанбек, К.Б., & Шадкам, З. (2021). Араб әріптерімен жазылған мәтіндерді транскрипциялау мәселесі. Абай ат. ҚазҰПУ хабаршысы, (1), 162-169.
• Сұлтанбек, К. (2022). Дүүррүʾл-ʿаджаиб (тіл ерекшеліктері - мәтін - индекс). Жарияланбаған докторлық диссертация. Мұғла Сытқы Кочман университеті / Әлеуметтік ғылымдар институты, Мұғла.
• Сұлтанбек, К., & Шадкам, З., & Кайранбаева Н. (2023). Орталық Азиядағы тарихи түркі мәтіндер зерттеулерінде транскрипция мәселесі. Түрік мәдениеті және Хаджи Бекташ Вели зерттеу журналы, (108), 99-118.
• Транскрипция (2006). Ұлттық энциклопедия (8-том, 487 б.). Алматы: Қазақ энциклопедиясы.
• Тулум, М. (2000). Тарихи Мәтіндер Зерттеуінде Усул Менакыбу’л-Кудсия Еңбегі Негізінде. Ыстанбул: Дениз кітап үйі.
• Уғурлу, М. (2011). Диалекттер арасындағы аудармада тұзақ сөздер. З. Дилек және т.б. (Құраст.), 38. ICANAS. Халықаралық Азия және Солтүстік Африка зерттеулері конгресі баяндамалар жинағы. (10-15.09.2007). (б. 1877-1890). Анкара: Ататүрік мәдениет, тіл және тарих жоғары мекемесі.
• Уғурлу, М. (2017). Түркілік ғылымның жаңа бір мәселесі: Диалект ішіндегі аударма. А. Акар (Құраст.), Проф. Др. Нури Йүдже Армағаны. (б. 304-318). Мұғла: Гүнже.
• Үнвер, І. (1993). Транскрипцияда жазу бірлігі туралы ұсыныстар, Түркология Журналы, (1), 51-89.
• Үнвер, І. (2008). Араб әріптерімен жазылған мәтіндердің аударылуында кездесетін қателіктер, Түркология Зерттеулері, (3), 47-58. Четин, Х. (2020). Қазақстанда Қашқари Махмуд пен “Дивану Лұғати ат-Түрк” шығармасы бойынша жүргізілген зерттеулер, Фольклор / Әдебиет, 26 (102), 409-424.
• Шадкам, З. (2019). Қараханлы кезеңінде жазылған алғашқы түркі тіліндегі исламдық шығармаларда парсы сөздерінің қолданылу ерекшеліктері, Жаңа Түркия журналы, (105), 66-74.
• Шахин, С. (2017). Қисса-и Темірнама (Зерттеу – Мәтін – Индекс – Түпнұсқа басылым), Конья: Палет.
• Экманн, Ж. (2014). Харезм, қыпшақ және шағатай түрік тілдері бойынша зерттеулер. (Баспаға әзірлеген: Осман Фикри Серткая). Анкара: Түрік тілі ұйымы.
• Эраслан, К. (2012). Ескі ұйғыр түрік тілі грамматикасы. Анкара: Түрік тілі ұйымы.
• Эргин, М. (2015). Орхон жазба ескерткіштері. Ыстанбул: Боғазичи.
• Эрджиласун, А.Б. (2013). Тарихи мәтіндердің транскрипциясы туралы. Х. Ширин Усер & Бүлент Гүл (Құраст.), Ялым Кайа битігі. Осман Фикри Серткая Армағаны. (б. 235-244). Анкара: Түрік мәдениетін зерттеу институты.
• Эрджиласун, А.Б. (2019). Араб әріптерімен жазылған түрікше тарихи мәтіндер қалай оқылуы керек? С. Вакур, О. Кабадайы, & Ө. Қанай (Құраст.), Халықаралық түрікше тарихи мәтіндер зерттеулері симпозиумы (Мәтіндерді басып шығару, каталогтау, цифрландыру) баяндамалары. (б. 347-356). Алматы: Қожа Ахмет Ясауи университеті Евразия зерттеу институты.