Theories of First Interpretation in al-Tabari’s Thought System: Analyzes on Method of Teleological Interpretation

Yıl 2017, Cilt: 3 Sayı: 2, 261 - 293, 30.12.2017

Abdullah Bayram

Öz

In the classical Islamic literature, the purposes of the Holy Qur’an/Maqasid al-Qur’an as a technical term is assessed under the top headlines like monotheism/tawhid, prophethood, afterlife/ahirah and justice. In parallel with the outstanding values in the modern world, the concept of “justice” that one of the above mentioned concept is discussed in the context of the relationship between law and ethic. The concept of justice, which emphasizes fundamental rights and freedoms such as human rights and equality as well as the freedoms of religion and conscience, is analyzed that under the heading of general purpose and objectives of Islamic law which is including the goals regarding the human acts and social life in the literature. There is a linear correlation between purposively qualities transportation of sacred texts and the interpretation mechanisms that can interpret them. The aim of this article is to analyze al-Tabari’s thought system in terms of the method of the teleological interpretation and is to evaluate his approaching to the mechanisms of tafseer and taweel that can be described as the theories of first interpretation.

Anahtar Kelimeler

al-Tabari, Teleological Interpretation, Theories of First Interpretation, Tafseer and Taweel

Taberi’nin Düşünce Sisteminde İlk Yorum Teorileri: Gâî Yorum Metodu Üzerine Analizler

Öz

Klasik İslâm literatüründe teknik bir terim olarak Kur’ân’ın maksatları tevhid, nübüvvet, âhiret ve adalet gibi üst başlıklar altında değerlendirilmiştir. Modern dünyada öne çıkan değerler paralelinde ise adı geçen bu kavramlardan biri olan “adalet” kavramı, hukuk ve ahlâk ilişkisi bağlamında ele alınmaktadır. İnsan hakları ve eşitlik, din ve vicdan hürriyeti gibi temel hak ve hürriyetleri de ifade eden bu kavram, literatürde daha çok insan fiilleri ve toplum hayatına ilişkin hedefleri kapsayacak biçimde İslâm hukukunun genel maksat ve gâyeleri başlığı altında analiz edilmektedir. Kutsal metinlerin amaçsal nitelik taşıması ile onları yorumlayabilecek yorum mekanizmaları arasında doğrusal bir ilişki vardır. Bu makalenin amacı da, gâî/teleolojik yorum metodu açısından Taberi’nin düşünce sistemini ve ilk yorum teorileri olarak nitelendirebilecek tefsir ve te’vil mekanizmalarına yaklaşımını analiz etmektir.

Anahtar Kelimeler

Taberî, Gâî Yorum, İlk Yorum Teorileri, Tefsir ve Te'vîl

Kaynakça

• Abdülbâkî, M.F., el-Mu’cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Kahire, 1950. el-Akk, Hâlid Abdurrahmân, Usûlu’t-tefsîr ve kavâiduhû, Dârü›n-Nefâis, Beyrut, 1986.
• Âlim, Yûsuf Hâmid, el-Makâsıdu’l-âmme li’ş-şerîati’l-İslâmiyye, Kahire, 1997.
• Aral, Vecdi, Hukuk ve Hukuk Bilimi Üzerine, Filiz Kitabevi, İst., 1992.
• Arkoun, Muhammed, Kur’ân Okumaları, çev. A. Zeki Ünal, İnsan Yay., İst., 1995.
• Aydın, Atik, Taberî’nin Kur’an’ı Yorumlama Yöntemi, Ank. Okulu Yay., Ank., 2005. el-Bağdâdî, Ahmed b. Alî el-Hatîb,Târîhu Bağdâd, I-XIV, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, Beyrut, 1988.
• Bayar, Fatih, Taberî’nin Tefsir Metodolojisi, (Basılmamış Doktora Tezi), Bursa, 2008.
• Bayrakçı, Nizametin, Taberî Tefsiri Mukaddimesinin Kur’ân İlimleri Açısından İncelenmesi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 2010.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Huseyn, es-Sünenü’l-Kübrâ, Haydarâbâd, 1344. Bilge, Necip, Hukuk Başlangıcı (Hukukun Temel İlkeleri), Turhan Kitabevi, Ank., 1986.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Tefsir Tarihi, Bilmen Yayınevi, Ank., 1955.
• el-Buhârî, Abdülazîz b. Ahmed Alâüddîn, Keşfü’l-esrâr alâ usûli’l-Bezdevî, I-IV, nşr.: Muhammed el-Mu’tasım Billâh el-Bağdâdî, Beyrut, 1997.
• el-Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl, el-Câmi’u’s-Sahîh, I-VIII, Çağrı Yay., İst., 1981.
• Boynukalın, Ertuğrul, İslâm Hukukunda Gâye Problemi, (Basılmamış Doktora Tezi), İst., 1998.
• .........., “Makâsıdü’ş-şerîa”, DİA, c. XXVII, Ank., 2003.
• el-Bûtî, M. Saîd Ramazan, Davâbitü’l-maslaha fi’ş-şerî’ati’l-İslâmiyye, Beyrut, 2001.
• el-Câbirî, M. Âbid, Arap Aklının Oluşumu, çev. İbrahim Akbaba, Kitabevi Yay., İst., 1997.
• .........., Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, çev. Burhan Köroğlu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli, Kitabevi Yay., İst., 1999.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Üsûlü, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., (TDVY), Ank., 1985. el-Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali, el-Fusûl fi’l-usûl, Tahk.: Câsim en-Nesmî, Vuzâretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt, 1994.
• el-Cevherî, İsmail b. Hammâd, Tâcu’l-Luga ve Sıhâhu’l-Arabiyye, tahk.: Ahmed A. Attar, I-VI, Beyrut, 1990.
• el-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed, Gâyetü’n-Nihâye fî tabâkâti’l-kurrâ, nşr.: G. Bergstraesser, I-II, Kahire, 1932-35.
• el-Cürcânî, Seyyid Şerîf, et-Ta’rîfât, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut, 1405.
• .........., et-Ta’rifât, Dâru›l-Kitâbi›l-Mısrî, Kahire 1991
• .........., Kitâbü’t-Ta’rifât, Beyrut, 1983.
• Çağıl, Münir, Hukuk ve Hukuk İlmine Giriş: Hukuk Başlangıcı Dersleri, İst. Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay., (İÜHF Yay.), İst., 1971.
• Çobanoğlu, Rahmi Hukukta Gaye Problemi, İst. Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay., (İÜHF Yay.), İst., 1964.
• ed-Dâvûdî, Muhammed b. Alî, Tabâkâtü’l-müfessirîn, nşr.: Ali M. Ömer, I-II, Kahire, 1972.
• Demirci, Muhsin, Tefsir Usulü ve Tarihi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., (İFAV), İst., 2001.
• Dönmez, İbrahim Kâfi, Maslahat, DİA, c. XXVIII, Ank., 2003.
• .........., “Beyân”, DİA, c. VI, İst., 1992.
• .........., “İllet”, DİA, c. XXII, İst., 2000.
• en-Nehhâs, Ebu Câ’fer Ahmed b. Muhammed, Meâni’l-Kur’âni’l-Kerîm, Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, Mekke, 1409.
• Ebû Dâvûd, Sünenü Ebî Davûd, Dârü İhyâi›s-Sünneti›n-Nebeviyye, Beyrut, ts. Ebû Ubeyde, Ma’mer b. el-Musennâ, Mecâzu’l-Kur’ân, tahk.: Muhammed Fuat
• Sezgin, Müessesetü’r-Risâle, I-II, Beyrut, 1981.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid, Mefhûmu’n-nass dirâse fî ulûmi’l-Kur’ân, Metâbiu’l- Heyeti’l-Mısrıyyeti’l-Amme li’l-Kitâb, Mısır, 1990.
• .........., İlahi Hitabın Tabiatı, çev. M. Emin Maşalı, Kitâbiyât, Ank., 2001.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Yayınevi, I-X, İst. 1971.
• Fayda, Mustafa, “Taberî, Muhammed b. Cerîr”, DİA, c. XXXIX, İst., 2010. Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur’ân, çev. Alparslan Açıkgenç, Fecr Yay., Ank.,1996.
• .........., İslam ve Çağdaşlık, çev. Alparslan Açıkgenç, M. Hayri Kırbaşoğlu, Fecr Yay., Ank.,1990.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl, Bulak, 1324.
• .........., Cevâhiru’l-Kur’ân, Dâru İhyâi’l-Ulûm, Beyrut, 1985.
• .........., Şifâu’l-Galîl fî Beyâni’s-Sübehi ve’l-Mehîl ve Mesâliki’t-Ta’lîl, Matbaatu’l- Esâd, Bağdâd,1971.
• el-Gazâlî, Muhammed, el-Mehâviru’l-hamse li’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru’ş-Şurûk, Beyrut,ts.
• el-Gızzî, Muhammed, İtkan mâ yuhsinu mine’l-ahbâri’d-dâirati mine’l-elsine,el- Fârûk el-Hadîse, Kahire,1415.
• Görgün, Şanal, Kodakoğlu, Mehmet, Hukukun Temel Kavramları, Yetkin Yay., Ank. 2008.
• Gözler, Kemal, Hukuka Giriş, Ekin Kitabevi, Bursa, 1998.
• Gözübüyük, A. Şeref, Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları, Turhan Kitabevi Yay., Ank., 2000.
• Güriz, Adnan, Hukuk Felsefesi, Ank. Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay. (AÜHF Yay.), Ank., 1992.
• .........., Hukuk Başlangıcı, Siyasal Kitabevi, Ank., 2006.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah, “Beyân”, DİA., c. VI, İst., 1992.
• Haçkalı, Abdurrahman, İzzuddin b. Abdisselâm’da Maslahat Nazariyesi, (Basılmamış Doktora Tezi), Samsun, 1999.
• el-Hamevî, Yâkut b. Abdullâh Mu’cemü’l-üdebâ, Kahire, 1367.
• .........., Mu’cemü’l-büldân, Beyrut, 1410. 288
• Taberi’nin Düşünce Sisteminde İlk Yorum Teorileri: Gâî Yorum Metodu Üzerine Analizler, ss. 261-293
• el-Hûlî, Emîn, Kur’ân Tefsirinde Yeni Bir Metod, Kur’an Kitaplığı, çev. Mevlüt Güngör, İst., 1995.
• Işıltan, Fikret, “Taberî”, İA, c. XI, MEB Yay., İst., 1965.
• Işıcık, Yusuf,Kur’ân’ı Anlamada Temel Bir Problem: Te’vîl, Esra Yay., İst., 1997.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir b. Muhammed b. Âşûr et-Tunusî, Makâsıdü’ş- şerîati’l-İslâmiyye, Tunus, 1978.
• .........., İslâm Hukuk Felsefesi, çev. Vecdi Akyüz, Mehmet Erdoğan, Rağbet Yay., İst., 1999.
• .........., et-Tahrîr ve’t-Tenvîr mine’t-Tefsîr, Beyrut, 2000.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed b. Haldûn el-Hadremî, Mukaddimetü İbni Haldûn, Beyrut, 1996.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâ’ü ebna’i’z-zamân, nşr.: M. Muhyiddin Abdülhamîd, I-VI, Kahire, 1367.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Beyrut, 1993.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân, el-İhsân fi takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, thk. Kemal Y. el-Hût, Beyrut 1987.
• İbn Kesîr, İsmâil b. Ömer b. Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Darü İhyâi’t-Turâsi’l- Arabî, Beyrut,1990.
• .........., el-Bidâye ve’n-nihâye, I-XIV, Dâru’l-hayr, Beyrut, 1966.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvini, Sünenü İbn Mâce, I-II, İst. 1992.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Manzûr, Lisânu’l-Arab, I-VII, Beyrut, 1990.
• İbn Rüşd, el-Keşf an minhâci’l-edille, çev. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İst., 1985.
• .........., Faslu’l-makâl, çev. Süleyman Uludağ, İst., 1985.
• İbn Sînâ, Hüseyin b. Abdullah b. Sînâ, eş-Şifâ el-İlâhiyyât, nşr.: G. C. Kanawati, Saîd Zâyid, Tahran, 1343.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyüddin Ahmed b. Abdülhalim b. Teymiyye, Dekâıku’t-tefsîr el-câmiu li Tefsîri İbn Teymiyye, Müessesetu Ulûmi’l-Kur’ân, Dımeşk, 1404.
• .........., Kütüb ve Resâil ve Fetâvâ İbn Teymiyye fi’t-Tefsîr, Mektebetu İbn Teymiyye, yy., ts.
• el-İsfehânî, er-Râgıb, Müfredâtu elfâzi’l-Kur’ân, tahk.: Safvân Adnan Davûdî, Daru’l-Kalem, Dımaşk, 1992.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed, Gâyetü’n-Nihâye fî tabâkâti’l-kurrâ’, Kahire, 1351-53.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Ali b. Yûsuf, İhbâhu›r-ruvât alâ ehbâhi’n- nuhât, Kâhire, 1369-93.
• İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist fî ahbâri’l-ulemâ’i’l-musannifîn mine’l-kudemâ ve’l- muhdesîn ve esmâi kütübihim, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1978.
• Ja’afar, Muhammad Salleh, “Doğuya Yolculuk: İslam Hermeneutiğinin Bir Tarzı Olarak Te›vîl”, çev.: Sabri Yılmaz, Kelam Araştırmaları Dergisi, y.2, s. 2, Rize, 2004.
• el-Karadâvî, Yûsuf, Keyfe neteâmelü maa’l-Kur’âni’l-azîm, Dâru’ş-Şurûk, Kahire, 1321.
• Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zünûn an esmâi’l-kütübi ve’l-fünûn, I-II, nşr.: Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge, İst., 1971.
• Kayapınar, Durmuş Ali, Tefsir Usul ve Tarihi, Konya, 2001.
• Kehhâle, Ömer Rızâ, Mu’cemü’l-Müellifin: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye, I-XV, Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, Beyrut, ts.
• el-Kıftî, Ali b. Yûsuf, İnbâhü›r-ruvât alâ enbâhi›n-nuhât, nşr.: M.Ebü’l-Fazl İbrâhim, I-IV, Kahire, 1986.
• Kılıç, Muharrem, İslâm Hukuk Metodolojisinde Nasların Lafzî Yorumu, (Basılmamış Doktora Tezi), İst., 1999.
• Kutluer, İlhan “Gâiyyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA.), İst., 1996.
• .........., “İlliyyet”, DİA, XXII, İst., 2000.
• .........., “İslam”, DİA., XXIII, İst., 2001.
• Mâlik b. Enes, el-Muvatta, Mısır, 1314.
• Mertoğlu, Mehmet Suat, “Taberî, Muhammed b. Cerîr”, DİA., c. XXXIX, İst., 2010.
• Mevdûdî, Ebu’l-Âlâ, Kur’an’a Göre Dört Terim, çev.: Osman Cilacı, Beyan Yay., İst., 1983.
• el-Mevsû’atü’l-fıkhîyye (Mv.F), c. VIII, Kuveyt, 1983.
• Mûsâ, M. Yûsuf, Fıkhî İslâm Tarihi, çev. Ahmet Meylânî, Arslan Yay., İst., 1983.
• Müslim, Müslim b. el-Haccâc, Sahîhü Müslim, thk. M.F. Abdülbâkî, Beyrut, ts.
• en-Nesâî, Ahmed b. Şuayb, es-Sünen, tahk.: Abdülfettâh Ebû Gudde, Dâru’l- Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut, 1988.
• Nursî, Bedîuzzamân Saîd, Kaynaklı-İndeksli Risale-i Nur Külliyatı, Yeni Asya Yay., İst., 1994.
• Okandan, Recai G., Umûmi Amme Hukuku, İst. Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay., (İÜHF Yay.), İst., 1968.
• Öztürk, Mustafa, Kur’an, Tefsir ve Usûl Üzerine Problemler, Tespitler, Teklifler, Ank. Okulu Yay., Ank., 2011.
• Özen, Şükrü, İslâm Hukuk Düşüncesinin Aklîleşme Süreci, (Basılmamış Doktora Tezi), İst., 1995.
• Pekcan, Ali, “Zarûriyât Düzeyindeki Gâî Değerlerin Mahiyeti ve Evrensel Niteliği Üzerine”, İslâmî İlimler Dergisi, Yıl 3, Sayı 1, Çorum, 2008.
• er-Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer er-Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, Dârü›l- Kütübi›l-İlmiyye, Beyrut, 2000.
• Reşîd Rızâ, Muhammed, Tefsîru’l-Kur’âni’l-hakîm:Tefsîru’l-menâr, Kahire,1353-1354. .........., el-Vahyu’l-Muhammedî, Müessesetu İzzi’d-dîn, Beyrut, 1406.
• Rosenthal, F., “General İntroduction”, The History of al-Tabarî, New York, 1989. es-Sabbağ, Muhammed b. Lütfi, Buhûs fi usûli’t-tefsir, Beyrut, 1988.
• Sâlih, M. Edîb, Tefsîru’n-nusûs fi’l-fıkhî’l-İslamî,el-Mektebetu’l-İslâmî,I-II, Beyrut, 1984.
• Sezgin, Fuad, Geschichte des arabischen Schrifttums (GAS), I-IX, Leiden, 1967-84.
• es-Sübkî, Tâceddîn Abdülvehhâb b. Ali, Tabakâtü’ş-Şâfi’iyyeti’l-Kübrâ, nşr.: Muhammed et-Tanâhî, A. Muhammed el-Hulvî, I-X, Kahire, 1964-76.
• es-Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân, el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân, nşr.: Mustafa Dîb el-Bugâ, Dâru’l-ulûmi’l-insâniyye, I-II, Dımeşk, 1993.
• .........., el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân, Kahire, 1370.
• .........., Esrâru tertîbi’l-Kur’ân, Kahire, ts.
• .........., Tabâkâtü’l-huffâz, Beyrut, 1393.
• Şa’bân, Zekiyüddîn, İslâm Hukuk İlminin Esasları, çev. İbrahim Kâfi Dönmez, TDVY, Ank., 1990.
• eş-Şâfi’î, Muhammed b. İdrîs, er-Risâle, tahk.: A. M. Şâkir, Dârü’l-kütübi’l- ilmiyye, Beyrut, ts.
• .........., er-Risâle, Kahire, 1940.
• .........., er-Risâle, İst., 1985
• eş-Şâtıbî, Ebu İshâk İbrâhîm b. Mûsâ, el-Muvâfakât fi Usûliş-Şeri’a, I-IV, Tahk.: Abdullah Dıraz, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, ts.
• .........., el-Muvâfakât, çev. Mehmet Erdoğan, İz Yayıncılık, İst. 1990.
• Şelebî, M. Mustafa, Ta’lîlu’l-ahkâm arz ve tahlîl li-tarîkati’l-ta’lîl ve tatavvurâtihâ fi usûri’l-ictihâd ve’t-taklîd, Beyrut, 1981.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali, İrşâdu’l-Fuhûl ilâ Tahkîki ilmi’l-usûl, tahk.: Ebû Mus’ab Muhammed Said el-Bedrî, Daru’l-Fikr, Beyrut, 1992.
• .........., İrşâdu’l-Fuhûl ilâ Tahkîki ilmi’l-usûl, Kahire 1937.
• Şensoy, Sedat, «Mânâ», DİA., c. XXVII, Ank., 2003.
• et-Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmi’u’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân, tahk.: Ahmed Muhammed Şakir, Müessesetü’r-Risâle, I-XXIV, Kahire, 2000.
• .........., Tefsîru’t-Taberî:Câmi’u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân, thk.Mahmud Muhammed Şakir, Dâru’l-Ma’arif, Kahire ts.
• .........., Câmi›u›l-beyân ‹an te›vîli âyi›l-Kur›ân, Dâru›l-Fikr, Beyrut 1405.
• et-Tehânevî, Muhammed Alî b. Alî, Keşşâfü ıstılâhâti’l-Fünûn, I-II, İst., 1984.
• et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre, el-Câmiu’s-sahîh, thk. A.M. Şakir, Daru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut, ts.
• Yaltkaya, M. Şerâfeddîn, “Gazâlî’nin Te’vil Hakkında Basılmamış Bir Eseri”, Darülfünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, Evkaf Matbaası, İst.,1930, y. 4, sayı, XVI.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “İlliyyet”, DİA, XXII, İst., 2000.
• Yerinde, Adem, Ahkâm Ayetlerinin Tefsirinde Sünnetin Yeri, (Basılmamış Doktora Tezi), İst., 1997.
• ez-Zafzâf, Muhammed, et-Ta’rîf bi’l-Kur’ân ve’l-hadîs, Matbaatu’s-Sünneti’l- Muhammediyye, Kahire, 1955.
• ez-Zebîdî, Muhammed Murtezâ, Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs, Mısır, 1306, ez-Zehebî, Muhammed b. Ahmed, Siyeru a’lâmü’n-nübelâ, nşr.: Şuayb el-Arnâut vd., I-XXIII, Beyrut, 1981-1985.
• .........., Tezkiratü’l-Huffâz, I-IV, Beyrut, ts.
• ez-Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, Dâru›l-Kalem, Beyrut, ts.
• ez-Zemahşerî, Muhammed b. Ömer, Esâsü’l-belâğa, I-II, Kahire 1972.
• ez-Zerkânî, Muhammed Abdülazîm, Menâhilu’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân, Daru’l- Fikr, Beyrut, 1996.
• ez-Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdillâh, el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân, tahk.: M. Ebu’l-Fazl İbrahim, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, 1391.
• .........., el-Burhan fi ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut, 1994.
• Zeydân, Abdülkerîm, el-Vecîz fî usûli’l-fıkh, el-Mektebetu’l-İslâmiyye, İst., 1979.