Muhammed et-Trabzonî's Approach to the Relationship Between Fiqh and Political Authority in the Light of His Work Named "Risâle fi'd-duḫân"

Yıl 2025, Sayı: 21, 1 - 14, 30.06.2025

Seracettin Eraydın

Öz

Islam, which originated in Mecca with a focus on true faith and moral principles, introduced social values grounded in these foundations. With the Prophet Muhammad’s migration to Medina, these principles were institutionalized across various facets of life, as his position unified religious and political authority to ensure both spiritual and social order. This dual authority persisted during the reign of the first four caliphs, who were distinguished by their piety and governed largely through the consensus of the Muslim community. However, the transition of the caliphate into a hereditary sultanate marked the separation of religious and political powers. Religious interpretation and jurisprudence (fiqh) were entrusted to scholars (jurists), while sultans assumed responsibility for safeguarding the interests of Islam and the Muslim community. As politi-cal theory and fiqh developed, jurists legitimized the political authority’s role as the protector of religion and society. In turn, rulers were expected to govern in accordance with Islamic law or, at the very least, not contravene it. This balance between fiqh and political authority was particularly evident in the Ottoman Empire, where the dual legal framework of customary law (kanun) and Sharia law was well-integrated. An example of this dynamic is the work Risāla fi’d-Dukhān by Muhammad al-Trābzonī, an Ottoman scholar. Addressing the permissibility of tobacco, al-Trābzonī found no definitive evidence declaring it halal or haram. He instead classified the issue within siyāset-i shar‘īyye, the domain of political authority, concluding that the sultan’s prohibition of tobacco was binding and aligned with the principles of governance in Islamic law.

Anahtar Kelimeler

İslamic Law , Muhammed et-Trabzonî , Risâle , Fiqh , Authority

“Risâle fi’d-duḫân” Adlı Eseri Işığında Muhammed et-Trabzonî’nin (öl. 1200/1780) Fıkıh-Siyasi Otorite İlişkisine Yaklaşımı

Öz

Bu çalışma Muhammed et-Trabzonî’nin Risâle fi’d-duḫân adlı eseri ışığında fıkıh-siyasi otorite ilişkisine dair yaklaşımlarını konu edinmektedir. Şöyle ki Trabzonî’nin yaşadığı Osmanlı döneminde fıkıh-siyasi otorite ilişkisi, toplumsal muhayyileye fakihlerin dinin yorumlayıcısı ve Müslüman toplumun temsilcileri, siyasi otoritenin de şeriat ile Müslüman toplumun muhafızı sayıldığı bir anlayış şeklinde yansımıştır. Yine İslâm tarihinin erken dönemlerine kadar uzanan bu anlayış, Osmanlı hukuk tecrübesinde örfî hukuk- şerʻî hukuk ayırımı biçiminde uygulanmıştır. Elbette söz konusu ayırım çerçevesinde şekillenen fıkıh-siyasi otorite ilişkisine göre siyasi otorite uygulamalarında şeriatın ana ilkelerine uygun veya en azından aykırı olmayacak şekilde hassas davranmış, fakihler de bu minvalde ortaya çıkan uygulamaları şeriatın siyasi otoriteye tanıdığı yetki varsayımına bağlı olarak fıkhın sınırları dâhilinde kabul etmişlerdir. Nitekim Muhammed Trabzonî’nin, çeşitli siyasi ve toplumsal gerekçelerle sultan tarafından yasaklanan tütünün şer‘î hükmü hakkında kaleme aldığı ve çalışmamızın merkezinde yer alan Risâle fi’d-duḫân adlı eseri, hem Osmanlı Devleti’nde var olan fıkıh-siyasi otorite arasındaki dengeli ve stratejik ilişkiyi, hem de o dönemde yaşayan bir fakihin söz konusu ilişkiye yaklaşımını göstermesi bakımından önem arz etmektedir. Bu düşünceden hareketle kaleme alınan çalışmamızda Trabzonî’nin zikri geçen eserinin içeriği bağlamında onun fıkıh-siyâsi otorite ilişkisine yaklaşımının ortaya konulup incelenmesi amaçlanmıştır. Bu amacı gerçekleştirmek üzere öncelikle konunun daha iyi anlaşılması adına Osmanlı Devleti’nde fıkıh-siyasi otorite ilişkisine kısaca yer verilmiş ve daha sonra Trabzonî’nin konu hakkındaki yaklaşım ve düşünceleri incelenmiştir. Neticede Trabzonî’nin ilgili eserinde tütün ürünlerinin hükmünü detaylıca sorgulayıp onun şer‘an helal veya haramlığına dair bir delil bulunmadığına, dolayısıyla mubah olduğuna hükmettiği, bu sebeple meseleyi siyasi otoritenin uygulama alanı sayılan siyâset-i şerʻîyye/cevâz kapsamında değerlendirerek sultanın tütün yasağına yönelik emrinin dinen bağlayıcılığını savunduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Muhammed et-Trabzonî , Risâle , Otorite

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. “Osmanlı Hukuku’nda Şer-i Hukuk- Örfi Hukuk İkilemi ve Yasama Organının Yetkileri”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 12/2 (1999), 117-121.
• Akyel, Remzi. İslam Hukuk Düşüncesinde Yeni Bir Arayış: Cevaz Düşüncesi - Yasama Yetkisi Bağlamında. Ankara: İlâhiyat, 2022.
• Akyol, Taha. Osmanlı’da ve İran’da Mezhep ve Devlet. İstanbul: Doğan Kitap, 2018.
• Alrawe, Mustafa Mohamed saed Abduljabar. Muhammed Medeni Efendi’nin “Risâle fî fedâili’s-suver ve’l-âyât” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Bolu: Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Aydın, M. Akif. Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet. İstanbul: Klasik, 2014.
• Aydın, M. Akif. Osmanlı Hukuku: Devlet-i Aliye’nin Temeli. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Bardakoğlu, Ali. “Osmanlı Hukukunun Şer‘îliği Üzerine”, Osmanlı 6 Teşkilat,. ed. Güler Eren, 412-417. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmpatorluğu Teşkilat ve Müesseselerinin Şer‘îliği Meselesi”, İÜ Hukuk Fakültesi Mecmuası 11/3-4 (1945), 203-224;
• Benli, Ali. “Trabzonî, Mehmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/304-305. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Boran, Mustafa. “Tütün/Sigara ve Kât Gibi Zararlı Maddelerin Dinî Hükmü”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 29 (2017), 425-455.
• Dilek, Uğur Bekir. “Mehmed b. Mahmûd et-Trabzonî’nin (ö. 1200/1786) Fıkha Dâir Bir Eseri: Hâşiyetü Mehmed et-Trabzonî Alâ Muhtasari Gunyeti’l-Mütemellî fî Şerhi Münyeti’l-Musallî”. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze
• Trabzon’da Dinî Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şenol Saylan - Betül Saylan. 1/429-440. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• Durmuş, Ali. Osmanlı Hanefîlerinin Hanefîliğe Eleştirisi: Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul, Ketebe Yayınları, 2021.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Osmanlı Hukuku: Adalet ve Mülk. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2021.
• Eliaçık, Muhittin. “Osmalıda Duhan ve Kahve ile İlgili Manzum Fetvâlar”, Çukurova Araştırmaları 2/8 (2022), 207-213.
• Erkul, Fikriye. “Osmanlı Devleti’nde Hukukun Kökeni: Örfî Hukuk, Kanun-name ve Dinî Hukuk (Şer’)”. Sinop Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi 7/11 (2023), 732-751.
• Fidan, Yılmaz. “Trabzonî Mehmed Medenî’ye Nisbet Edilen Arapça Duhan Risalesi”. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dinî Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şenol Saylan - Betül Saylan. 1/441-457. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• Hallaq, Wael. İslam Hukukuna Giriş. İstanbul: Pınar Yayınları, 2017.
• Heyd, Uriel. “Eski Osmanlı Ceza Hukukunda Kanun ve Şeriat”. çev. Selâhaddin Eroğlu. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi XXVI (1983), 633-652.
• Hodgson, Marshall Goodwin Simms. İslam’ın Seriveni 3: Barut İmparatorlukları ve Modern Zamanlar. çev. Berkay Ersöz. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2017.
• İnalcık, Halil. Devlet-i ‘Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar – III. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2022.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu: Hukuk ve Ekonomi. ed. Can Uyar. İstanbul: Kronik Kitap, 2018.
• İnalcık, Halil. Osmanlı Tarihinde İslamiyet ve Devlet. ed. Emre Yalçın. İstanbul Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016
• İnalcık, Halil. Osmanlı’da Devlet Hukuk, Adalet. İstanbul: Eren Yayıncılık, 2005.
• Koşum, Adnan. “Osmanlı Örfi Hukukunun İslam Hukukundaki Temelleri”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/17 (2004), 145-160.
• Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh ve Siyaset: Osmanlılarda Siyâset-i Şer‘iyye. İstanbul: Klasik 2016.
• Midilli, Muharrem. “Klasik Osmanlı Hukukundaki Şer´-Örf Ayrımına Dair Modern Tartışmalar” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (2014), 33-48.
• Midilli, Muharrem. Klasik Osmanlı Ceza Hukukunda Şeriat-Kanun Ayırımı. İstanbul: Klasik, 2019.
• Özen, Şükrü. “Tütün”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/5-9. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Saylan, Şenol. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin (Ö. 1200/1786) Hayatı ve Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri (Osmanlı Dönemi). ed. Süleyman Gür - Ahmet C. Karaca. 423-438. İstanbul: Ensar Yayınları, 2023.
• Saylan, Şenol. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Fıkıhla İlgili Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri (Osmanlı Dönemi). ed. Süleyman Gür, Ahmet C. Karaca. 465-478. İstanbul: Ensar Yayınları, 2023.
• Schacht, Joseph. İslam Hukukuna Giriş. çev. Mehmet Dağ – Abdülkadir Şener. Ankara: OTTO, 2018.
• Seyyidoğlu, Mahmud. “Bir Osmanlı Âlimi: Muhammed Trabzonî”. çev. Ömer Faruk Tokat. Rıhle Dergisi 2/5-6 (2009), 175-184.
• Trabzonî, Mehmed Medenî. Hâdi’l-‘umyi ilâ câddeti’t-tarîk. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 1041, 169b-186b.
• Yaman, Ahmet. “Osmanlı Pozitif Hukukunun Şer'iliği Tartışmalanna Eleştirel Bir Katkı”. İslâmiyât 8/1 (2005), 113-125.
• Yaman, Ahmet. Siyaset ve Fıkıh. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Yıldırım, Ali. “Seyahatname’ye Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Coğrafyasında Tütün Üretimi, Alım Satımı ve Kullanımı”. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature 6/4 (2020), 1025- 1037.
• Yılmaz, Fehmi. “Tütün”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/1-4. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yılmaz, Fehmi. Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün: Sosyal, Siyasî ve Ekonomik Tahlili (1600-1883). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.