A REVIEW OF TOMAR-I TURUK-I ALİYYE AS A SOURCE IN OTTOMAN SUFISM HISTORY

Yıl 2025, Sayı: 21, 97 - 137, 30.06.2025

Lütfiye Öztatlıcı

Öz

Sadik Vicdani is an important writer and sufi who witnessed the last period of the Ottoman Empire and the first years of the Republic of Turkey. He worked as a correspondent, editor, and chief clerk in official institutions and also worked as a writer in the provincial newspapers of the cities he went to due to his assignments. He resided in cities such as Kastamonu, Görice, Kosovo, Basra, Manastır, Trabzon, Ankara, Bursa, Aydın and Istanbul. In the archive documents we examined, it is seen that he attracted the attention of his superiors with both his personality and his successes in his profession. Vicdani states that he wrote the work with a spiritual feeling coming from within and that he designed a collection that included the chains of all the orders. This collection will consist of two parts, Kamus-ı Turuk-ı Aliyye, which includes terminology, and Tomar-ı Turuk-ı ‘Aliyye, which includes the chains of the orders. However, he could not complete the collection due to some reasons that he did not explain. Instead, he was able to complete his work called Tomâr-ı Turuk-ı ‘Aliyye, which consists of four books (Melâmiyye, Kâdiriyye, Halvetiyye, Sufî and Tasavvuf). Based on the information provided by Sadık Vicdani, his work named Tomar-ı Turuk-ı Aliyye, which was mentioned in this article, will be examined. The importance of the work in terms of the history of Tasawwuf is that it provides important information about widespread orders such as the Melâmiyye, Qâdiriyye and Halvetiyye, many Sufi issues and concepts, and that it constitutes a source for both its own period and the period after it. In addition, the collection can be considered an academic study because it evaluates the information Vicdânî acquired, includes corrections, and states his own preferences when he encounters contradictory statements.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Sufi , Malamatiyya , Qâdiriyya , Khalwatiyya

Osmanlı Tasavvuf Tarihine Kaynaklığı Açısından Tomâr-ı Turuk-ı Aliyye’ye Dair Bir İnceleme

Öz

Sâdık Vicdânî, Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemine ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarına şahitlik etmiş hatrı sayılır bir müellif ve sûfîdir. Mektupçuluk, tahrirat müdürlüğü, başkatiplik yaparak devlet dairelerinde görev alma imkânı bulmuştur. Aynı zamanda tayinleri sebebiyle Kastamonu, Görice, Kosova, Basra, Manastır, Trabzon, Ankara, Bursa, Aydın ve İstanbul gibi şehirlerde ikamet ettiğinden bu şehirlerin vilayet gazetelerinde muharrirlik yapmıştır. Arşiv belgeleri dikkate alındığında onun hem karakteriyle hem de mesleğindeki başarılarıyla âmirlerinin dikkatini çektiği görülmektedir. Sâdık Vicdânî manevi bir işaretle bütün tarikatların silsilelerini ihtiva eden bir külliyat tasarladığını belirtmektedir. Bu külliyat ıstılahları içeren Kamus-ı Turuk-ı Aliyye ve tarikat silsilelerinin olduğu ve Tomâr-ı Turuk-ı ‘Aliyye adını verdiği iki kısımdan oluşacaktır. Ancak açıklamadığı bazı sebeplerden dolayı sadece dört kitaptan oluşan (Melâmiyye, Kâdiriyye, Halvetiyye, Sûfî ve Tasavvuf) Tomâr-ı Turuk-ı ‘Aliyye isimli çalışmasını tamamlayabilmiştir. Sâdık Vicdânî’nin sunduğu bilgilerden hareketle bu makalede bahsi geçen Tomâr-ı Turuk-ı Aliyye isimli eseri incelenmeye çalışılacaktır. Eserin tasavvuf tarihi açısından önemi ise Melâmiyye, Kâdiriyye ve Halvetiyye gibi yaygın olan tarikatlar, pek çok tasavvufî mesele ve kavramlar hakkında önemli bilgiler sunması ve hem kendi dönemine hem kendisinden sonraki döneme kaynaklık teşkil etmesidir. Ayrıca külliyat, Vicdânî’nin edindiği malumatı değerlendirmesi, tashihlere yer vermesi ve çelişkili ifadelerle karşılaştığında kendi tercihini belirtmesi hasebiyle akademik bir çalışma olarak kabul edilebilir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Sûfî , Melâmiyye , Kâdiriyye , Halvetiyye

Kaynakça

• Abdülkadiroğlu, Abdülkerim. “Ahmed Mâhir Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/98. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Abdülkadiroğlu, Abdülkerim. “Ahmed Mahir Efendi’nin İstanbul Hayatı, Verdiği İcazetler ve Üç Eseri ile Elyazısı Hatırat’ı Üzerine Notlar”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Kastamonu Sempozyumu (19-21 Ekim 1988). 71-82. Ankara: Gazi Ünversitesi, 1989.
• Afîfî, Ebu'l-Alâ. İslam Düşüncesi Üzerine Makaleler. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2011.
• Ahmed, Rıfkı. Bektâşî Sırrı. 4 Cilt. İstanbul: Bekir Efendi Matbaası, 1325.
• Ahmed, Vefik Paşa. Lehce-i Osmani. 2 Cilt. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1306.
• AHTERİ, Mustafa b. Şemseddin el-Karahisari. Ahteri-i Kebir. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai't-Türâsi'l-Arabi, 1310.
• Akyol, İbrahim. “Sâdık Vicdânî ve Çankırı ile İlgili Manzumeleri”. Çankırı Araştırmaları Dergisi 4 (Ağustos-2007), 221-225.
• Aşkar, Mustafa. “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetiyye'nin Tarihî Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (AÜİF) Dergisi 36 (1999), 535-563.
• Attâr, Feridüddîn. Evliya Tezkireleri. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Aynî, Mehmed Ali. İslâmın Büyük Velisi Abdülkadir Geylânî. çev. Tahir Yücel. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2016.
• Azamat, Nihat. “Bayramiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/269-273. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Azamat, Nihat. “Hacı Bayrâm-ı Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/442-447. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Azamat, Nihat. “Muhammed Nûrü’l-Arabî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/560-563. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Bayramoğlu, Fuat. Hacı Bayram-ı Veli: yaşamı-soyu-vakfı-belgeler. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1983.
• Birinci, Ali-Kara, İsmail. “Mektupçu, Mutasavvıf, Yazar, Şair Sadık Vicdanî”. Tarih ve Toplum 8/78 (İstanbul 1990), 35-38.
• Birinci, Ali. Tarihin Gölgesinde Meşâhir-i Meçhûleden Birkaç Zât. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2001.
• Bolat, Ali. Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik, İstanbul: İnsan Yayınları, 3. Basım. 2011.
• Bolat, Ali. Muhammed Nûru’l-Arabî: Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: H Yayınları, 2015.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Kibâr-ı Meşâyıh ve Ulemâdan On İki Zâtın Terâcim-i Ahvâli. İstanbul: Kitaphâne-i İslam ve Askerî, 1316.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Hacı Bayram-ı Veli. Dersaâdet: Matbaa-i Orhaniye, 2. Basım, 1344.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Menâkıb-ı Şeyh Seyyid Hâce Muhammed Nûru’l-Arabî Beyan-ı melamet ve ahval-i melamiyye. haz. Musatafa Tatcı-Burak Anılır. çev. Hasan Fehmi Kumanlıoğlu, İstanbul: H Yayınları, 2014.
• Câmî Molla. Nefahâtü'l-Üns min Hadarâti'l-Kuds. çev. ve şerh Mahmud Lâmiî Çelebi. sad. Abdulkadir Akçiçek. İstanbul: Huzur Yayınevi, 2016.
• Ceyhan, Semih. “Sâdık Vicdânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/401-402. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Ceyhan, Semih. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Cürcânî Seyyid Şerîf. Ta’rifât. çev. Abdülaziz Mecdî Tosun. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
• Çakır, Adalet. Abdülkâdir-i Geylânî ve Kâdirîlik. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 2012.
• Çelebi Lâmiî. Tercüme-i Nefehâtü’l-üns. İstanbul: Dârü’t-tıbâati’l-âmire, 1289.
• Demircan, Adnan. “Sâmîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/75-76. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Demircioğlu, Aziz. 100 Yıllık Kastamonu Basınında Kim Kimdir 1872-1972. Kastamonu: Doğrusöz Matbaası, 1980.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 24. Basım, 2007.
• Enîsî Emir Hüseyin. Menâkıb-ı Akşemseddin. haz. Bilal Aktan-Mustafa Güneş. İstanbul: H Yayınları, 2011.
• Erünsal, İsmâil. XV-XVI. Asır Bayrâmî-Melâmîliği’nin Kaynaklarından Abdurrahman el-Askerî’nin Mir’âtü’l-Işk’ı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2003.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1969.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1977.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Melâmîlik ve Melâmîler (tıpkıbasım). İstanbul: Kapı Yayınları, 2015.
• Gürer, Dilaver. Abdülkâdir Geylânî. İstanbul: İnsan Yayınları, 9. Basım, 2016.
• Harîrîzâde Kemâleddin Efendi. Tibyanu vesaili'l-hakaik fî beyâni selasili't-teraik. 3 Cilt. İstanbul: Süleymaniye kütüphanesi, İbrahim Efendi, 430.
• Hulvî Cemaleddin Mahmud Efendi. Lemezât-ı Hulviyye. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 1993.
• Hücvirî. Keşfü'l-Mahcûb. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2010.
• İbnü’l-Cevzî Ebü’l-Ferec Cemâleddin Abdurrahman b. Ali. el-Muntazam fî Târihi’l-Ümem ve’l Mülûk. nşr. M. Abdülkâdir Ahmed Atâ-Mustafa Abdülkâdir Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Cevzî. Sıfâtü's-Safve. çev. Abdülvehhab Öztürk. İstanbul: Kahraman Yayınları, 2006.
• İbnü’l-Hanbelî Radiyyüddin Muhammed b. İbrahim el-Halebî. Dürrü’l-Habeb fî Tarihi A’yâni Haleb. nşr. Mahmud Muhammed el-Fahûrî-Yahya Zekeriyya Abbâre. 2 Cilt. Dımaşk: Menşûratü Vizâratü’s-Sekâfe, 1972.
• İbnü’l-Verdî Zeynüddin Ömer. Tetimmetü’l-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer: Tarihu İbni’l-Verdî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’İlmiyye, 1996.
• İbn Manzur. Lisânü'l-Arab, nşr. Emin Muhammed Abdülvehhab-Muhammed es-Sadık el-Ubeydi. 7 Cilt. Beyrut: Darü’l-İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 2. Basım, 1997.
• İnan, Yusuf Ziya. Seyyidü’l-Melami Muhammed Nurü’l-Arabi: Hayatı-Şahsiyeti-Eserleri. İstanbul: Osmanbey Matbaası, 1971.
• İnal İbnülemin Mahmut Kemal. Son Asır Türk Şairleri. 3 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1988.
• Kara, Mustafa. “İşgal Günlerinde Bursa Vali Vekili Sâdık Vicdânî”. Bursa Araştırmaları: Kent Tarihi ve Kültür Dergisi 11 (2005), 22-25.
• Kara, Mustafa. "Melâmetiye", İÜİFM Prof. Dr. Sabri Ülgener'e Armağan 43 (1987), 561-562.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 10. Basım, 2012.
• Kârî Ali, Nüzhetü’l-Hâtırü’l-Fâtır fî Tercemeti Seyyidi’ş-Şerif Abdülkâdir. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1307.
• Kâşânî Abdürrezzak, Istılâhâtu’s-Sûfiyye. çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi, 2014.
• Kefevî Mahmûd b. Süleyman el-Hanefi. Ketaibu A’lami'l-Ahyar min Fukahai Mezhebi'n-Nu'mani'l-Muhtar. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab, 690.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Mustafa Öztürk. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2011.
• Kuşeyrî Abdulkerim. Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul, Dergâh Yayınları, 5. Basım, 2009.
• La'lizade Abdülbaki. Tarikat-ı Aliyye-i Bayramiyye'den taife-i Melamiyye'nin an'ane-i iradetleri keyfiyet-i sohbetleri ve aşk-ı muhabbetullaha cümleden ziyade rağbetleri beyanındadır. İstanbul: b.y., 1156.
• Mehmed Nazmi Efendi. Osmanlılarda Tasavvufî Hayat Hediyyetü’l-İhvân: Halvetilik Örneği. haz. Osman Türer. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2011.
• Muhammed Nûru’l-Arabî. Menbau’n-Nur fi Ru’yeti’r-Resul. İstanbul: İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, 1548.
• Nazima Ali-Faik Reşad. Mükemmel Osmanlı Lugatı. Dersaâdet: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1319.
• Ocak Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 5. Basım, 2014.
• Öngören, Reşat. “Şerîat’ın Kestiği Parmak: Kânûnî Sultan Süleyman Devrinde İdam Edilen Tarikat Şeyhleri”. İLAM Araştırma Dergisi 1/1 (Ocak-Haziran 1996), 8-9.
• Öngören, Reşat. Osmanlılar’da Tasavvuf: Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Basım, 2012.
• Öngören, Reşat. “Tomar-ı Turuk-ı Aliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/237-238. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Rıhtım, Mehmet. “Halvetiyye Sufiliğinin Şirvan’da Teşekkül Devri Şaban-ı Veliye Uzanan Yolun Kurucu Şahsiyetleri”. I. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu-Şeyh Şa’bân-ı Velî’yi Anma ve Anlama- 9-27. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Sâmi Şemseddin. Kâmûs-ı Türkî. Dersaâdet: İkdam Matbaası, 1317.
• Sarı Abdullah Efendi. Semeratü'l-fuad fi'l-mebde ve'l-mead. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1288.
• Serin, Rahmi. İslam Tasavvufunda Halvetilik ve Halvetiler. İstanbul: Petek Yayınları, 1984.
• SİVRİOĞLU, Ulaş Töre Sivrioğlu. “Aryan Teorisi ve Türk Tarih Tezi”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 2/6 (Ağustos 2015) 2-27.
• Şa’rânî Adülvehhab. Levâkıhu’l-Envâr fî Tabakâti’l-Ahyâr: et-Tabakâtü’l-Kübrâ. nşr. Abdurrahman Hasan Mahmud. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 2001.
• Şattânûfî Nûreddin Ebü’l-Hasan Ali b. Yusuf b. Cerîr el-Lahmî. Behcetü’l-Esrâr ve Ma’dinü’l-Envar fî Menâkıbi’s-Sâdeti’l-Ahyâr mine’l-Meşâyihi’l-Ebrâr. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 2001.
• Tayşi, Mehmet Serhan. “Ömer el-Halvetî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/65. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• TÂZİFÎ Muhammed b. Yahya. Kalâidü’l-Cevâhir fî Menâkıbi’ş-Şeyh Abdilkâdir el-Cîlânî. Kahire: Matbaa-i Meymene, 1317.
• Tek, Abdurrezzak. Bayrâmî Melâmiliği'ne Dâir Melâmet Risâleleri. Bursa: Emin Yayınları, 2007.
• Tek, Abdurrezzak. Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar. Bursa: Bursa Akademi, 2016.
• Tunç, İlyas. Sâdık Vicdânî Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Uludağ, Süleyman. “Abdülkâdir-i Geylânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/234-239. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Uludağ, Süleyman. “Halvetiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/393-395. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Uludağ, Süleyman. İslam Düşüncesinin Yapısı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 6. Basım, 2010.
• Uludağ, Süleyman. “Halvet”. Keşkül 23/4-9 (2012).
• Vassâf Osmanzâde Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz, 5 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 3. Basım, 2015.
• Vicdânî Sâdık. Tomâr-ı Turuk-ı 'Aliyye-Melamîlik. İstanbul: Şehzâdebaşı-Evkaf-ı İslamiyye Matbaası 1338-1340.
• Vicdânî Sâdık. Tomâr-ı Turuk-ı 'Aliyye-Kadiriyye. İstanbul: Daru'l-Hilâfetü'l-'Aliyye, 1338-1340.
• Vicdânî Sâdık. Tomâr-ı Turuk-ı 'Aliyye-Halvetiyye. İstanbul: Şehzâdebaşı-Evkaf-ı İslamiyye Matbaası, 1338-1341.
• Vicdânî Sâdık. Tomâr-ı Turuk-ı 'Aliyye-Sufî ve Tasavvuf. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1340-1342.
• Vicdânî Sâdık. Tomâr-ı Turuk-ı ‘Aliyye. haz. İrfan Gündüz. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1995.
• Yâfiî Afifüddin Abdullah b. Es’ad. Mir’âtü’l-Cenân ve İbretü’l-Yakzân fî Ma’rifeti mâ Yu’teberu min Havâdisi’z-Zamân. 3 Cilt. Beyrut: Müessetü’l-a’lemî li’l-Matbûât, 1970.
• Yağlıkçızade Ahmed Rifat Efendi. Lügat-i tarihiyye ve coğrafiyye. 7 Cilt. Ankara: Keygar Neşriyat, 2. Basım, 2004.
• Zehebî Muhammed b. Ahmed. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ’. nşr. Şuayb el-Arnaût-Muhammed Nuaym Araksûsî, 20 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1985.