Cizrelizâde Râif Efendi’nin Kürt-Ermeni Olayları Hakkında Sadârete İlettiği Lâyiha

Yıl 2014, Sayı: 39, 167 - 186, 01.01.2019

Yunus Pustu , Yusuf Günaydın

Öz

Millet-i sadıka olarak nitelendirilen Ermeniler, uzun yıllar boyunca Osmanlı Devleti hâkimiyet sahasında huzur içerisinde hayatlarını devam ettirmişlerdir. 19. yüzyılın sonlarından itibaren ise başta Rusya ve İngiltere’nin teşviki ve girişimleri ile “vilâyât-ı sitte” olarak bilinen Erzurum, Van, Elazığ, Diyarbakır, Sivas ve Bitlis vilayetlerinde bir Ermeni devletinin teşkili için çeşitli faaliyetlerin olduğu görülmektedir. Bu doğrultuda Ermeniler, pek çok alanda propaganda faaliyetlerine girişmişlerdir. 1908 senesinde gerçekleştirilen genel seçimlerde İstanbul mebusu olarak Meclis-i Mebûsâna giren Avukat Kirkor (Krikor) Zohrap da propaganda faaliyetlerinde bulunanlar arasındadır. Doğu vilayetlerinde Ermeni vatandaşlara çeşitli baskı ve zulümler yapıldığına dair iddialar onun girişimleri ile Meclis-i Mebûsâna taşınmıştır. Söz konusu şikâyetler üzerine Devlet, bölgeye müfettişler göndererek malumat alma yoluna gitmiştir. Bunun yanında bölgenin ileri gelenlerinin de bu asılsız Ermeni iddialarına karşı layihalar kaleme aldığı görülmektedir. Mülkiye Kaymakamlığımdan emekli olan Cizrelizâde Raif Efendi de bunlardan biridir. Bu çalışmada Cizrelizâde Raif Efendi’nin Ermeni iddialarına karşı Sadâret makamına ilettiği lâyiha ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kirkor Zöhrab , Cizrelizâde , lâyihalar , Türk-Ermeni ilişkileri (19. yüzyıl sonları) , Osmanlı Devleti , Vilâyât-ı Sitte

The Report Which Was Sent To The Sadaret By Cizrelizade Raif Efendi Regarding Kurdish-Armenian Incidents

Öz

The Armenians, called as millet-i sadıka (the loyal nation), lived long years in peace under the Ottoman autonomy. However, after the last decades of the 19th century, certain attempts to found an Armenian state in vilayat-ı sitte (Erzurum, Van, Elazığ, Diyarbakır, Sivas and Bitlis) with Russian and British incentive took place. Accordingly, the Armenians started propaganda activities. Lawyer Kirkor (Krikor) Zohrap, member of the Meclis-i Mebusan (parliament) from Istanbul in 1908 elections, was one of the propagators. The claims that various oppressive and cruel actions were applied to the Armenians in Eastern provinces were carried to the parliament by him. Regar ding these claims, the state decided to send inspectors to the region to get information. In addition to that, some notables of the region also composed reports against the Armenian claims. Cizrelizade Raif Efendi, retired from governorship (Mülikye Kaymakamlığı), was among those. This study deals with the report of Cizrelizade Raif Efendi sent to the Sadaret against the Armenian claims.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cizrelizâde Raif Efendi'nin Sadaret Makamına ilettiği Lâyiha (İzahat), [Diyarbekir], 3 Saferü'l-hayr 1330/9 Kânûnisâni 1327, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, No. B/3971, 6 s. (şapigraf baskı).
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Ermeni Komitelerinin ihtilal Hareketleri ve Besledikleri Emeller, (1981), haz. İsmet Parmaksızoğlu, Ankara.
• Güneş, İhsan, Türk Parlamento Tarihi: Meşrutiyete Geçiş Süreci 1. ve II Meşrutiyet, C. 1 — 2, TBMM Yayını, Ankara 1998.
• Güven, Melek Sarı, Kürt Ermeni ilişkileri (1828-1908), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2012.
• Hammad, Nezih, iktisadi Fıkıh Terimleri, çev. Recep Ulusoy, İz Yayıncılık, İstanbul 1996.
• Keleş, Erdoğan, "Kirkor Zohrap Efendi ile Cizrelizâde Mehmed Raif Efendi'nin Ermeni Meselesi'ne Dair Yaklaşımları", Tarihte Türkler ve Ermeniler: Merkez ve Taşrada Ermeniler, Nüfus ve Göç, C. VII, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul 2014, s. 75-98.
• Kodaman, Bayram, "II. Abdülhamit ve Kürtler - Ermeniler", SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2010, S. 21, s. 131-138.
• Kodaman, Bayram, Sultan Abdülhamit'in Doğu Politikası, Orkun Yayınları, İstanbul 1983. Münir Süreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi (1877-1914), yay. haz. Uğurhan Demirbaş vd., Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 2001.
• Sasuni, Garo, Kürt Ulusal Hareketleri 15. Yüzyıldan Günümüze Ermeni-Kürt ilişkileri, İstanbul 1992.
• Selvi, Haluk - Bülent Cırık, "1913 Islahatı Öncesi Osmanlı Doğu Vilayetlerinde Olaylar, iddialar, Cevaplar", OTAM, 36/Güz 2014, s. 157-200.
• Talat Paşa'nın Anıları, (1986), baskıya haz. Mehmet Kasım, Say Yayınları, İstanbul.
• Ünal, Fatih, "II. Meşrutiyetin Doğu Anadolu'daki Yansımaları ve Ermeni-Kürt ilişkilerine Tesiri", Ermeni Araştırmaları, Kış 2005- ilkbahar 2006, C. 5-6, s. 92.
• İnternet Kaynakları
• Tarih Çevirme Kılavuzu, Türk Tarih Kurumu internet sitesi: www.ttk.gov.tr