Ḥadīth Education During the Ayyūbid Period -The case of Damascus

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 1, 73 - 108, 15.06.2023

Abdurrahman Kurt

https://doi.org/10.33460/beuifd.1278711

Öz

Ruling over a large territorial geography, including the Middle East, Egypt, Yemen and even North Africa, the state of Ayyūbids made significant influences to the Islamic history on the areas of politics, society and culture. Damascus, ruled under the reign of Ayyūbids between 570 and 658 (1174-1260), gained an important position in the field of science and culture, as it did in many other areas in this period, due to its location as a crossroads city and being among the political centers of the state. Damascus became the most important and distinguished city of Islamic cultural history through the reconstruction activities led by the founder of state Salāh al-Dīn Ayyūbi and other rulers. In this sense, social, cultural and scientific activities have peaked in the city, many great opportunities were accessible to scientists, and important developments were experienced in mental and transmitted sciences. The science of ḥadīth, which is at the forefront of these fields, also experienced one of its brightest periods. In this era, institutions of dār al-ḥadīth and madrasahs were established and systematically functioned. Likewise, Ibn al-Ṣalāḥ’s famous work Ulūm al-ḥadīth, which constitutes a turning point in ḥadīth methodology, is the product of this period. Because the ḥadīth presents a historical integrity, every period from its formation to the present is important for a better understanding of the course of this historical process. This study aims to reveal the contribution of the Ayyūbid era to the science and history of ḥadīth within the context of Damascus. This study focuses on the importance of the Ayyūbids era in the history of ḥadīth, how and in which places the ḥadīth education and training activities were carried out, who the prominent ḥadīth scholars in this period were, and which texts and books in ḥadīth were given importance and read.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Ayyūbids, Damascus, Madrasa, Dār al-ḥadīth

Eyyûbîler Devrinde Hadis Tedrisatı -Dımaşk Özelinde-

Öz

Mısır, Hicâz, Cezîre, Yemen ve hatta Kuzey Afrika’ya kadar uzanan bir coğrafyada hüküm süren Eyyûbîler, İslâm tarihinde siyasî, sosyal, iktisadî ve kültürel alanlarda bıraktığı tesirlerle dikkat çekmiş bir devlettir. 570-658 (1174-1260) yılları arasında yaklaşık bir asır Eyyûbîlerin hâkimiyetinde bulunan Dımaşk, gerek konumu itibariyle kavşak şehir özelliği taşıması gerekse devletin siyasî merkezleri arasında yer alması sebebiyle bu devirde birçok alanda olduğu gibi ilim ve kültür sahasında da önemli bir mevki elde etmiştir. Nitekim devletin kurucusu Selâhaddîn Eyyûbî başta olmak üzere devlet yöneticilerinin katkılarıyla İslâm kültür tarihinin en önemli ve gözde şehirlerinden biri haline gelmiştir. Dolayısıyla şehirde sosyal, kültürel ve ilmî faaliyetler zirve yapmış, ilim adamlarına büyük imkânlar sağlanmış, aklî ve naklî ilimlerde önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Bu alanların başında yer alan hadis ilmi de en verimli dönemlerinden birini yaşamıştır. Zira bu devir, medreselerin yaygınlaşıp dârülhadis gibi müesseselerin kurularak eğitimin daha sistemli ve işlevsel bir boyut kazandığı önemli bir döneme tekabül etmektedir. Aynı şekilde hadis usûlünde dönüm noktası teşkil eden İbnü’s-Salâh’ın Ulûmü’l hadîs isimli meşhur eseri de bu devrin ürünüdür. Hadis tarihi bir bütünlük arz ettiğinden bu tarihi sürecin seyrini daha iyi anlayabilmek için teşekkülünden günümüze kadar geçirdiği her dönem önem arz etmektedir. Bu çalışma da Dımaşk özelinde Eyyûbîler devrinin hadis ilmi ve tarihine ne tür bir katkı sağladığını aydınlatmayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda devrin hadis tarihindeki özelliği ve yerinin ne olduğu, hadis eğitim ve öğretimi ile ilgili faaliyetlerin nasıl ve hangi mekânlarda yürütüldüğü, bu dönemde öne çıkan hadis âlimlerinin kimler olduğu, hadis alanında hangi metin ve kitapların önemsenip okunmasına ağırlık verildiği gibi sorulara cevap aranmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Eyyûbîler, Dımaşk, Medrese, Dârülhadis.

Kaynakça

• Akpınar, Cemil. “İcâzet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/393-400. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Atan, Abdullah Hikmet. Dâru’l-Hadis Müessesesinin Ortaya Çıkışı ve İlk Dönem Dımaşk Dâru’l-Hadisleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Bedrân, Abdülkâdir. Münâdemetü’l-atlâl ve müsâmeretü’l-hayâl. thk. Züheyr eş-Şâvîş. Dımaşk: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1405/1985.
• Berkey, Jonathan. Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali. çev. İsmail Eriş. İstanbul: Klasik Yayınları 2009.
• Birzâlî, Kâsım b. Muhammed. el-Muktefî. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1427/2006.
• Cezerî, Muhammed b. İbrahim. Havâdisü’z-zamân ve enbâ’ühû ve vefeyâtü’l-ekâbir ve’l-a‘yân min ebnâ’ihî. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1419/1998.
• Chamberlain, Michael. Ortaçağ’da Bilgi ve Sosyal Pratik. çev. Büşra Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Çelebi, Ahmed. İslam’da Eğitim-Öğretim Tarihi. çev. Ali Yardım. İstanbul: Damla Yayınları, 4. Basım, 2013.
• Demir, Abdulalim. “Bir Hadis İhtisas Medresesi Olarak Eşrefiyye el-Cevvâniyye Dâru’l-Hadis’i ve İhtisaslaşmaya Katkısı”. 6. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı. 59-72. İstanbul: 2017.
• Ebû Şâme, Abdurrahman b. İsmâîl el-Makdisî. el-Müzeyyel ale’r-Ravzateyn. thk. İbrâhîm ez-Zeybek. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1431/2010.
• Ebû Şâme, Abdurrahman b. İsmâîl el-Makdisî. Şerhu hadîsi’l-muktefâ fî meb‘asi’n-Nebiyyi’l-Mustafâ. thk. Cemâl Azzûn. Birleşik Arap Emirlikleri: Mektebetü’l-Umreyn, 1420/1999.
• Fâsî, Ebü’t-Tayyib Muhammed b. Ahmed. Zeylü’t-Takyîd li ma‘rifeti ruvâti’s-sünen ve’l-mesânîd. thk. Muhammed Sâlih. 3 Cilt. Mekke: Merkezü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1418/1997.
• Hâfız, Muhammed Mutî‘. Câmiu‘l-Hanâbile el-Muzafferî. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• Hâfız, Muhammed Mutî‘. Dârü’l-hadîs el-Eşrefiyye bi-Dımaşk. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1421/2001.
• Hâfız, Muhammed Mutî‘. el-Hankâhü’s-Sümeysâtiyye bi-Dımaşk. Dımaşk: Dârü’l-Beyrûtî, 1421/2000.
• Hâfız, Muhammed Mutî‘. el-Medresetü’l-Ömeriyye bi-Dımaşk. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1435/2014.
• Hâfız, Muhammed Mutî‘. el-Mehâsinü’s-sultâniyye fî dâri’l-hadîsi’n-Nûriyye. Dımaşk: Dârü’l-Beyrûtî, 1427/2006.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah. Ma’rifetü ulûmi’l-hadîs. thk. Ahmed b. Fâris. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1414/2003.
• İbn Cübeyr, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed el-Belensî. Rihletü İbn Cübeyr. Beyrut: Dârü Sâdır, 1384/1964.
• İbn Ebî Usaybia, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. el-Kâsım. Uyûnü’l-enbâ fî tabakâti’l-etıbbâ. thk. Nizâr Rızâ. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hayât, 1385/1965.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer ed-Dımaşkî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cize: Dârü’l-Hicr, 1417/1997.
• İbn Nukta, Ebû Bekr Muhammed b. Abdülğanî el-Bağdâdî. et-Takyîd li ma‘rifeti ruvâti’s-sünen ve’l-mesânîd. thk. Şerîf b. Sâlih. 2 Cilt. Katar: Vezâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1435/2014.
• İbn Receb el-Hanbelî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ahmed. ez-Zeyl alâ Tabakâti’l-Hanâbile. thk. Abdurrahman b. Süleymân el-Useymin. 5 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Ubeykân, 1425/2005.
• İbn Şeddâd, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali. el-A‘laku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre. thk. Sâmî ed-Dehhân. Dımaşk: el-Ma‘hedü’l-Fransî li’d-Dirâsâti’l-Arabiyye bi-Dımaşk, 1375/1956.
• İbn Tolun, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Ali ed-Dımaşkî. el-Kalâidü’l-cevheriyye fî târîhi’s-Sâlihiyye. thk. Muhammed İbrahim. 2 Cilt. Ammân: Ervika li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 1434/2013.
• İbnü’d-Dübeysî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Saîd. Zeylü Târîhi Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1427/2006.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. el-Mas‘adü’l-ahmed fî hatmi Müsnedi’l-İmâm Ahmed. Riyâd: Mektebetü’t-Tevbe, 1410/1990.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed el-Cezerî. et-Târîhu’l-bâhir fi’d-devleti’l-Atâbekiyye. thk. Abdülkâdir Ahmed. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîse, 1383/1963.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osmân b. Salâhiddîn eş-Şehrezûrî. Ulûmü’l-hadîs. thk. Nûreddîn Itr. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1427/2006.
• İsfahânî, Muhammed b. Muhammed. el-Fethu’l-kussî fî fethi’l-kudsî. Kahire: Dârü’l-Menâr, 1425/2004.
• İsnevî, Ebû Muhammed Abdürrahîm b. el-Hasen. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ali. Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ. 14 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1340/1922.
• Kündürî, Abdullah b. Muhammed. Hutûtü’l-ulemâ mine’l-karni’l-hâmis ile’l-âşir hicrî. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1435/2014.
• Kütübî, Muhammed b. Şâkir. Fevâtü’l-Vefayât ve’z-zeyl ‘aleyhâ. thk. İhsân Abbâs. 5 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, 1393/1973.
• Kütübî, Muhammed b. Şâkir. Uyûnü’t-tevârih. thk. Faysal es-Sâmir-Nebîle Abdülmünim. Irak: Vezâretü’s-Sekâf ve’l-İ‘lâm, 1404/1984.
• Leder, Stefan. vd. Mu‘cemü’s-semââti’d-Dımaşkiyye. Dımaşk: el-Ma‘hedü’l-Fransî li’d-Dirâsâti’l-Arabiyye bi-Dımaşk, 1417/1996.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu-Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2004.
• Makrizî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ali. el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Medbûlâ, 1419/1998.
• Makrizî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ali. es-Sülûk li ma‘rifeti düveli’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkâdir. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Münzirî, Abdülazîm b. Abdülkavî. et-Tekmile li-Vefeyâti’n-nakale. thk. Beşşâr Avvâd 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1984.
• Nuaymî, Abdülkâdir b. Muhammed. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. thk. İbrâhim Şemsüddîn. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• Özkan, Halit. Memlüklerin Son Asrında Hadis. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Safedî, Halîl b. Aybeg. A‘yânu’l-‘asr ve ve a‘vânü’n-nasr. thk. Ali Ebû Zeyd vd. 6 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1418/1998
• Safedî, Halîl b. Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût-Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdurrahman. el-Cevâhir ve’d-dürer fî tercemeti şeyhi’l-İslâm İbn Hacer. thk. İbrahim Abdülmecîd. 3 Cilt. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1419/1999.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdurrahman. el-Menhelü’l-azbü’r-ravî fî tercemeti kutbi’l-evliyâ en-Nevevî. thk. Ahmed Ferîd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî vd. 10 Cilt. Kahire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî, 1383/1964.
• Sübkî, Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî. Fetâvâ. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, ts.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr. Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısr ve’l-Kâhire. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl. 2 Cilt. Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1387/1967.
• Şeşen, Ramazan. Selâhaddîn Eyyûbî ve Devlet. İstanbul: Çağ Yayınları, 1987.
• Şümeysânî, Hasan. Medârisu Dımaşk fi’l-asri’l-Eyyûbî. Beyrut: Dârü’l-Afâki’l-Cedîde, 1403/1983.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillah Yâkût b. Abdullah. Mu‘cemü’l-üdebâ. nşr. Ahmed Ferîd. 20 Cilt. Kahire: Matbûâtü Dâri’l-Me’mûn, 1355/1936.
• Yalçın, M. Fatih. “Eyyûbîler Döneminde Şam’da Kadınlar Tarafından Kurulan Hanefiler’e Ait Medreseler”, History Studies International Journal of History 6/6 (Aralık 2014), 217-229.
• Yılmaz, Harun. Zengî ve Eyyûbî Dımaşk’ında Ulema ve Medrese. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Yiğit, İsmail. “Ribât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/76-79. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Yûnînî, Ebu’l-Feth Mûsâ b. Muhammed. Zeylü Mir’âti’z-zamân. 4 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1374/1954.
• Yücel, Ekrem. “Dâru’l-Hadislerin Doğuşunu Hazırlayan Sebepler”. Hadis Tetkikleri Dergisi 13/1 (2015), 95-115.
• Zağlûl, Muhammed. el-Edeb fi’l- asri’l-Eyyûbî. İskenderiye: Münşeetü’l-Maârif, 1411/1990.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muahmmed b. Ahmed. el-Emsâr zevâtü’l-âsâr. thk. Mahmûd el-Arnaût. Dımaşk: Dârü İbn Kesîr, 1405/1985.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muahmmed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 28 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 12. Basım, 1422/2001.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muahmmed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a‘lâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. 53 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1418/1997.