Arap Yazısının Kökeni ve Tarihi

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 2, 28 - 67, 15.12.2020

Kasım Şulul

Öz

Hz. Muhammed devrinde Kur’ân-ı Kerîm’in yazıldığı ve günümüze kadar da kullanılmaya devam eden Arap Cezm yazısının kökeni, tarihî seyri ve gelişimi önemli bir meseledir.
Bu makalede Arap Cezm yazısının kökeni, tarihî seyri ve gelişimi ana hatlarıyla ele alınmıştır. İslâm kaynaklarında konuyla ilgili veriler; bütüncül yaklaşım, metin taraması, metin mukayesesi, tematik ve kronolojik tasnif ve bir kısmı kalıntı (bakiyye türü) kitâbeler olan veriler arasında ortak payda bulma yöntemi ile tetkik edilmiştir.
Hemdânî, İbnü’n-Nedîm ve İbn Vahşiyye gibi İslâm ilim tarihi kaynaklarında Arap cezm yazısının kökenine dair birçok veri bulunmaktadır. Arap Cezm yazısının kökenine dair İslâm kaynaklarındaki verilerin ortak paydası şudur: Hz. Peygamber devrinde kullanılan Arap yazısının aslı Hirî Cezm), onun aslı Enbârî Meşk, o da Güney Arabistan Müsned yazısına dayanmaktadır.
Oryantalistler 19. asırda keşfettikleri bazı kitabelere dayanarak Arap yazısının Nabâtî, onun Arâmî onun da Fenike yazısına dayandığını iddia etmişlerdir. Oryantalistler, İslâm ilim tarihi kaynaklarının konuyla ilgili verdikleri bilgileri göz ardı etmişlerdir.
Son zamanlarda yapılan yeni araştırmalar, keşfedilen binlerce kitabe İslâm ilim tarihi kaynaklarının Arap yazısının kökeni konusundaki tezini kesin bir şekilde teyit etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yazı, Arap cezm yazısı, Güney Arabistan Müsned yazısı, Enbârî Meşk, Hîrî Cezm

Kaynakça

• Abdurrahman Fehmi Efendi, İslâm Medeniyeti Tarihi (Medresetü’l-Arab), hazırlayanlar: Hüseyin Elmalı – Cüneyt Eren, İzmir: 2005.
• Ahmed Hilmi – Ziya Nur, 2. Baskı, İslâm Tarihi, İstanbul: 1982.
• Ahmet Ağırakça, “Nebâtîler”, DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, 32: 257-258.
• B. Moritz, “Arabistan (yazı)”, İA (Milli Eğitim Bakanlığı), 1: 511.
• Batalyevsî (v. 521/1127), el-İktidâb fî şerhi Edebi’l-küttâb, thk. Mustafa es-Sakkâ – Hâmid Abdülmecîd, Kahire: 1996.
• Belâzürî (v. 279/892), Cümel Min Ensâbi’l-Eşrâf, thk. Süheyl Zekkar - Riyaz Zerkeli, 1. Baskı, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1417/1996.
• Belâzürî (v. 279/892), Fütûhü’l-Büldân, Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Beyhâkî (v. 458/1066), Şuabü’l-İmân, thk. Abdulali Abdulhamid Hâmid, Riyad-Bombay: 1423/2003, Ta’zîmü’n-Nebî, rivâyet no: 1503;
• Câhız (v. 255/869), Kitâbü’l-Hayevân, 2. Baskı, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Carl Faulmann, İllustrirte Geschichte Der Schrif (اخبار الكتابة), Leipzik: 1880.
• Cehşiyârî (v. 331/942-43), Kitâbü’l-Vüzerâ’ ve’l-Küttâb, thk. Mustafa Sakka vdğ., Kahire: 1357/1938.
• Cevâd Ali, Ebhâs fî Târîhi’l-Arab Kable’l-İslâm, 1. Baskı, Beyrut: Merkez Akademi li’l-Ebhâs –Mektebetü Mümin Kureyş, 2011.
• Cevâd Ali, el-Mufassal fî Tarîhi’l-Arab Kable’l-İslâm, Dârü’s-Sâkî, 1422/2001.
• Cevherî, es-Sihâh fî Tâci’l-Lüğa ve Sihâhi’l-Arabiyye, 4. Baskı, thk. Ahmed Abdülğafûr Attar, Beyrut: 1407/1987.
• Deylemî (v. 509/1115), el-Firdevs bi Me’sûri’l-Hitâb, thk. es-Saîd b. Besyûnî Zağlûl, 1. Baskı, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Ebû ‘Ârûbe el-Harrânî (v. 318/930), Kitâbü’l-Evâil, thk. Meşal b. Bânî el-Cibrîn el-Mutayrî, Beyrut: Dâr İbn Hazm, 1424/2003.
• Ebû Hayyân et-Tevhîdî (v. 414/1023), Selâsetü Resâil li Ebî Hayyân et-Tevhîdî, thk. İbrahil el-Geylânî, Dımaşk: 1951.
• Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî (v. 597/1201), el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem, Muhammed Abdülkadir ‘Atâ – Mustafa Abdülkadir ‘Atâ, Beyrut: 1412/1992.
• Ebü’l-Kâsım el-Hinnâî (v. 459/1066), el-Hinâiyyât (Fevâid Ebi’l-Kâsım el-Hınnâî), 1. Baskı, thk. Halid Rızk, Edvâü’s-Selef, 1428/2007.
• Ebü’t-Tîb el-Mekkî (v. 832/1428), Şifâü’l-Ğarâm bi Ahbâri’l-Beledi’l-Harâm, 1. Baskı, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Fâkifî (v. 272/885), Ahbâru Mekke fî Kadîmi’d-Dahri ve Hadîsih, thk. Abdülmelik Abdullah Düheyş, Beyrut: Dâr Hadar, 1414.
• Fuad Sezgin, İslâm’da Bilim ve Teknik, çev. Abdurrahman Aliy, Ankara: 2007.
• Hakkı Dursun Yıldız, “Arap”, DİA, Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hemdânî (v. 360/971), Kitâbü’l-İklîl min Ahbâr Yemen ve Ensâb Himyer, thk. Muhammed b. Ali, San’a: 1425/2004.
• Hüseyin Ali ed-Dakûkî, “Hîre”, DİA, Diyanet Vakfı Yayınları.
• İbn Abdilber (v. 463/1071), el-İnbâh alâ Kabâili’r-Ruvât, thk. İbrahim el-Ebyârî, 1. Baskı, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1405/1985,
• İbn Abdilber (v. 463/1071), el-Kasd ve’l-Ümem fi’t-Ta’rîf bi Usûli Ensâbi’l-‘Arab ve’l-‘Acem min Evveli men Tekelleme bi’l-‘Arabiyyeti mine’l-Ümem: ekinde İnbâh ale’l-Kabâili’r-Ruvât, Kahire: Mektebetü’l-Kudüs, 1350.
• İbn Ca’d (v. 230/844), Müsned İbn Ca’d, thk. Amir Ahmed Haydar, Beyrut: Müeessetü Nâdir, 1410/1990.
• İbn Cinnî (v. 392/1002), el-Hasâis, nşr. Heyet, 4. Baskı; Sırru Sınâʿati’l-İʿrâb, 1. Baskı, Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Düreyd (v. 321/933), Cemheretü’l-Lüğa, thk. Remzî Münir Ba’lebekkî, Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987; el-İştikâk, thk. ve şerh. Abdüsselâm Muhammed Harûn, Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1411/1991; Ta’lîk min Emâlî İbn Düreyd, thk. es-Seyyid Mustafa es-Sünûsî, Küveyt. el-Meclisü’l-Vatanî li’s-Sikâfe ve’l-Fünûn ve’l-Edeb, 1401/1984.
• İbn Ebî Hayseme (v. 279/892-93), et-Târîhü’l-Kebîr (Târîh İbn Ebî Hayseme), 1. Baskı. thk. Salah b. Fethi Helel, Kahire: el-Fârûk el-Hadise, 1427/2006.
• İbn Fâris (v. 395/1004), es-Sâhibî fî Fıkhi’l-Luğa ve Süneni’l-‘Arab fî Kelâmihâ, thk. Muhammed Ali Beydûn, 1. Baskı, 1418/1997.
• İbn Haldûn, el-İber, thk. Halil Şahâze, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1408/1988.
• İbn Hallikân (v. 681/1282), Vefeyâtü’l-Aʿyân ve Enbâʾü Ebnâʾi’z-Zamân mimmâ Sebete bi’n-Nakl evi’s-Semâʿ ev Esbetehü’l-ʿAyân, thk. İhsan Abbâs, Beyrut: Dârü’s-Sadr.
• İbn Hişâm (v. 218/833), Kitâbü’t-Tîcân fî Mülûki Himyer (et-Tîcân li Maʿrifeti Mülûki’z-Zamân fî Ahbâri Kahtân, 1. Baskı, , San’a: Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Ebhâsi’l-Yemeniyye, 1347.
• İbn Manzûr (v. 711/1311), Lisânü’l-Arab, 3. Baskı, Beyrut: Dâr Sâdır, 1414.
• İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kebîr, thk. İhsân Abbâs, 1. Baskı, Beyrut: Dâr Sâdır, 1968,
• İbn Sîde (v. 458/1066), el-Muhkem ve’l-Muhîtü’l-‘Azam, thk. Abdülamid Hindavî, 1. Baskı, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Vahşiyye (Ahmed bin Abubekr bin Wahshih: 10. Yüzyıl), Şevkü’l-Müstehâm fî Ma’rifeti Rumûzi’l-Eklâm (شوق المستهام في معرفة رموز الأقلام: Ancient Alphabets and Hieroglyphic Characters Explained: With an Account of the Egyptian Priests, Their Classes, Initiation, and Sacrifices, in the Arabic Language, thk. ve çev. Joseph Hammer, London: 1806.
• İbnü’l-Âbâr (v. 658/1259), et-Tekmile li Kitâbis’s-Sile, thk. Abdüsselam el-Herrâs, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
• İbnü’n-Nedîm (v. 438/1046), el-Fihrist, thk. İbrahim Ramazan, 2. Baskı, Beyrut: Dârü’l-Marife, 1417/1997.
• İbnü’s-Salâh (v. 643/1245), Ma’rifetü Envâ’i ‘Ulâumi’l-Hadîs: Mukaddimetü İbnü’s-Salâh.
• İbnü'l-Fakîh (v. 365/975), Kitâbü’l-Büldân, thk. Yusuf el-Hâdî, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1416/1996.
• Johannes Friedrich, Târihü’l-Kitâbe, Arapçaya çev. Süleyman Ahmed ez-Zahir, Dımaşk: Vezâretü’s-Sikâfe, 2004.
• Johannes Pedersen, İslâm Dünyasında Kitabın Tarihi, çev. Mustafa Macit Karagözoğlu, İstanbul: 2012.
• Kalkaşendî (v. 821/1418), Subhu’l-Aʿşâ fî Sınâʿati’l-İnşâ, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Kasım Şulul, Kâfiyeci’de Tarih Usûlü ve el-Muhtasar fî İlmi’t-Tarîh’in Kaynak Tesbiti ve Notlarla Çevirisi, 2. Baskı, İstanbul: İnsan Yayınları, 2011,
• M. M. el-A’zamî, Vahyedilişinden Derlenişine Kur’ân Tarihi: Eski ve Yeni Ahit ile Karşılaştırmalı bir Araştırma, çev. Ömer Türker – Fatih Serenli, İstanbul: 2006.
• Mes’ûdî (v. 345/956), Murûcü’z-Zeheb, thk. Esed Dâğir, Kum: Dârü’l-Hicre, 1409.
• Muhammed Ali Mâdûn, Hattü’l-Cezm ibn Hatti’l-Müned, Dımaşk: 1989.
• Muhammed b. Tahir el-Kürdî, Tarihü’l-Hatti’l-Arabî ve Adâbihi, Mektebetü’l-Hilâl, 1358/1939.
• Muhittin Serin - Yusuf Zennûn, “Kûfî”, DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, 26: 342-345 . Murat Sülün, “el-Harâllî”, DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, 16: 96-97.
• Mustafa Fayda, “Adnân”, DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, 1: 391-392.
• Mustafa Fayda, “Kahtân”, DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, 24: 201-202.
• Nehhâs (v. 338/950), Umdetü’l-Küttâb, thk. Bâsim Abdülvehhab el-Câbî, Dâr İbn Hazm, 1425/2004.
• Norbert Nebes, “A New 'Abraha Inscription from the Great Dam of Marib”, in: PSAS 34 (2004).
• Ömer Faruk Harman, “İbrahim”, DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, 21: 267.
• Saad D. Abulhab, Cüzûrü’l-Kitâbeti’l-Arabiyyeti’l-Hadîse: Mine’l-Müsned ile’l-Cezm (جذور الكتابة العربية الحديثة: من المسند الى الجزم); (http://historyinarabic.blogspot.com/2013/03/blog-post.html); Roots of Modern Arabic Script: From Musnad to Jazm, Published in to parts by teh New York based quarterly Journal Dahesh Voice, 50 and 51, 2009.
• Saad D. Abulhab, DeArabizing Arabia: Tracing Western Scholarship on the History of the Arabs, s. 233; Roots of Modern Arabic Script: From Musnad to Jazm (جذور الكتابة العربية الحديثة: من المسند الى الجزم), Published in to parts by teh New York based quarterly Journal Dahesh Voice, 50 and 51, 2009.
• Saad D. Abulhab, Inscriptional Evidence of Pre-Islamic Classical Arabic: Selected Readings in the Nabataean, Musnad, and Akkadian Inscriptions, New York: 2013.
• Selâhaddin el-Müneccid, Dirâsât fî Târîhi’l-Hatti’l-ʿArabî, Beyrut: 1972.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî (v. 654/1256), Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-A’yân, thk. Muhammed Berekât ve diğerleri, Dımaşk: 1434/2013.
• Sûlî (v. 335/946), Edebü’l-Küttâb, thk. Muhammed Behcet el-Eserî, Bağdad: 1341.
• Süheylî (v. 581/1185), er-Ravzü’l-Ünüf fî Şerhi’s-Sîreti’n-Nebeviyye li İbni Hişâm, thk. Ömer Abdüsselam es-Selâmî, Beyrut: 1421/2000.
• Süyûtî (v. 911/1505), el-Müzhir fî Ulûmi’l-Lüğa ve Envâ’ihâ, thk. Fuat Ali Mansur, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• Taberî (v. 310/922) - ‘Arîb b. Sa’d el-Kurtubî (v. 369/979), Târihu’t-Taberî: Târîhu’r-Rusul ve’l-Mülûk ve Siletü Târihu’t-Taberî, Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387.
• Takıyyüddîn el-Fâsî (v. 832/1429) Şifâ’ü’l-Ğarâm bi Ahbâri’l-Beledi’l-Harâm, 1. Baskı, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Yakut el-Hamevî, Mu’cemü’l-Büldân, Beyrut: Dâr Sâdır, 1995.
• Yusuf Zennûn, “Kadîmun ve Cedîdun fî Asli’l-Hatti’l-Arabî ve Tetavvurihi fî ‘Usûrihi’l-Muhtelifeti”, el-Mevrid Dergisi, 15/4, Irak: 1407/1986.
• Zebîdî (v. 1205/1791), Tâcü’l-Arûs min Cevhiri’l-Kâmûs, Dârü’l-Hidâye.
• Zebîdî (v. 893/1488), Tecrîd-i Sarîh, terceme ve şerh: Ahmed Naim, Kamil Miras, Ankara: 1987.
• Ziriklî (v. 1893-1976), el-A’lâm, 5. Baskı, Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.