Kıraat Farklılıklarının Fıkhî Hükümlere Etkisi Bağlamında Muhkem ve Müteşâbih: Cessâs Örneği

Yıl 2025, Sayı: 54, 179 - 205, 31.10.2025

Resul Akcan

https://doi.org/10.28949/bilimname.1688349

Öz

Fıkhî hükümlerin istinbatında kıraat farklılıklarının kaynak değeri, çerçevesi ve sınırları net olarak belirlenmemiş olsa da söz konusu farklılıklar fakihlerin hüküm istinbatında önemli bir referans kaynağı olmuş ve İslâm hukukuna katkı sunmuştur. Hicrî IV. asrın önemli müfessir ve Hanefî fakihlerinden biri olan Cessâs da fıkhî bir meseleye dair kanaat ortaya koyarken kıraatlerden istifade etmiştir. Bu çalışmada, kıraat ilminin fıkıh disipliniyle olan ilişkisi, fıkıh usulü terminolojisinde önemli bir yere sahip olan muhkem-müteşâbih kavramları çerçevesinde ve Cessâs özelinde analiz edilmiştir. Bu bağlamda onun Ahkâmü’l-Kur’ân’ı esas alınmış bazen de el-Fusûl fi’l-usûl isimli eserinden nakilde bulunulmuş böylelikle Cessâs’ın kıraatlerle ihticac yöntemi tespit edilmeye çalışılmıştır. Kıraat farklılıklarının İslâm hukukuna etkisi/katkısı bağlamında birtakım çalışmalar yapılmış olmakla birlikte bu meselenin muhkem-müteşâbih özelinde ele alınması tarafımızca bir ihtiyaç olarak değerlendirilmiş ve konuya ilişkin farklı bir perspektif sunması hedeflenmiştir. Söz konusu sâikle yapılmış olan bu çalışmada, ahkâma taalluk eden kıraat vecihlerinden bazıları, muhkem-müteşâbih kavramlarıyla ilişkili olduğu kadarıyla tahlil edilerek Cessâs özelinde ele alınmış, en nihayetinden onun fikirlerinin orijinal yönlerinin tespitine çalışılmıştır. Çalışmanın ana teması kıraat-fıkıh ilişkisi olmakla birlikte bu yönüyle değerlendirildiğinde spesifik bir görünüm arz etmektedir. Çalışmadan elde edilen bulgular sonucunda Cessâs’ın söz konusu kavramları kıraat vecihleriyle ilişkilendirerek özgün yaklaşımlar ortaya koyduğu görülmüştür. En genel anlamıyla ifade edilecek olursa Cessâs, fıkhî hükme etki eden kıraatleri muhkem ve müteşâbih şeklinde kategorik bir ayrıma tâbi tutmuş, müteşâbih olarak nitelendirdiği kıraatleri, muhkem kıraate hamletmek ve muhkemle çelişmeyecek şekilde te’vil etmek suretiyle bir metodoloji geliştirmiş, en nihayetinde lafzın delalet ettiği anlam çeşitliliğini göz önünde bulundurarak her bir kıraatin farklı fıkhî faydalar ihtiva ettiğini savunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , Cessâs , Muhkem , Müteşâbih , Fıkıh

Muhkem And Mutashabıh In The Context Of The Effect Of The Dıfferences Of Qıraat On Intellectual Judgements: The Example Of Jessas

Öz

Although the source value, framework and boundaries of qiraat differences in the deduction of jurisprudential rulings have not been clearly determined, these differences have been an important source of reference in the deduction of rulings by jurists and have contributed to Islamic law. Al-Jasās, one of the important commentators and Hanafī jurists of the IVth century, also made use of the Qur'āt while expressing his opinion on a jurisprudential issue. In this study, the relationship between the science of qiraat and the discipline of fiqh is analysed within the framework of the concepts of muhkam and mushāshābih, which have an important place in the terminology of the usul al-fiqh, and in the specific case of al-Jaṣṣās. In this context, his Ahkām al-Qur'ān has been taken as a basis and sometimes al-Fusūl fi'l-usūl has been cited, and thus al-Jessās's method of ijijāj with the qiraat has been tried to be determined. Although some studies have been carried out in the context of the effect/contribution of qiraat differences on Islamic law, we have considered it a need to address this issue in the context of muhkam-mutashabih and aimed to provide a different perspective on the subject. In this study, some of the Qiraat wajihs related to the ahkām were analysed as far as they are related to the concepts of muhkam-mu'tashābih and dealt with in the special case of al-Jassas, and finally, the original aspects of his ideas were tried to be determined. Although the main theme of the study is the relationship between qiraat and fiqh, it presents a specific view when evaluated from this aspect. As a result of the findings obtained from the study, it was seen that al-Jaṣṣās put forward original approaches by associating the concepts in question with the ways of qiraāt. In the most general sense, al-Jaṣṣās made a categorical distinction between muhkamīm and mutashābih, developed a methodology by assigning the mutashābih qiraat to the muhkamīm qiraat and interpreting it in a way that does not contradict the muhkamīm, and finally argued that each qiraat contains different jurisprudential benefits by taking into account the diversity of meanings implied by the word.

Anahtar Kelimeler

Qiraat , al-Jessâs , al-Muhkem , al-Mutashâbih , Fiqh

Kaynakça

• Adıgüzel, Mehmet. “Kıraat Farklılıklarından Kaynaklanan Bazı Kelâmî İhtilaflar”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sy 28 (2007): 165-99.
• Ağırbaş, Abdulhekim. “Bakara Sûresi 219. Âyeti Bağlamında Kırâat Farklılıklarının Tefsire Ve Fıkhî İstinbatlara Etkisi”. Artuklu Akademi 11, Sy 2 (2024): 452-75.
• Ağırbaş, Abdulhekim. “Tevbe Sûresi 12. Âyeti Bağlamında Kırâat Farklılığının Tefsire Ve Fıkhî İstinbatlara Etkisi”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 8, Sy 2 (2024): 659-79.
• Akaslan, Yaşar. “Kırâatlerin Fıkhî Hükümlere Etkisine Dair Bir İnceleme: Nisâ Sûresi’nin 43. Âyeti Örneği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sy 38 (2015): 205-32.
• Akaslan, Yaşar. “Kur’ân Yorum Faliyeti Olarak Kırâat İlmi (Hüküm Âyetleri Çerçevesinde)”. Avrasya Sosyal Ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 5, Sy 5 (2018): 58-76.
• Alper, Hülya. “Kırâat-Kelam İlişkisi”. Kur’an Ve Tefsir Araştırmaları: Kıraat İlmi Ve Problemleri-Iv. Ensar Neşriyat, 2002.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd B. Abdillâh B. Mahmûd El-Hüseynî. Rûhu’l-Meʿânî Fî Tefsîri’l-Kurʾâni’l-ʿazîm Ve’s-Sebʿi’l-Mesânî. 30. Dâru İhyâ-İ’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2008.
• Apa, Enver. “‘Müteşabih Ayetler’ Kavramı Hakkında Tarihi Ve Semantik Bir İnceleme”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43, Sy 2 (2002): 151-68.
• Aşıkkutlu, Emin. “Kıraat İlminin Temellendirilmesinde Ahruf-İ Seb‘A Hadisleri (Tahriç, Tahlil Ve Değerlendirme)”. Kur’an Ve Tefsir Araştırmaları: Kıraat İlmi Ve Problemleri-Iv. Ensar Neşriyat, 2002.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd B. Ahmed B. Mûsâ B. Ahmed. El-Binâye Fî Şerhi’l-Hidâye. 2. Bs. 12. Dâru’l-Fikr, 1990.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd B. Ahmed B. Mûsâ B. Ahmed. Umdetü’l-Kârî. 25. Dâru’l-Fikr, T.Y.
• Aytekin, Mehmet Ali. “Abdestte Ayağı Yıkamanın Veya Mesh Etmenin Fıkhî Boyutu”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 5, Sy 2 (2020): 367-401.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed B. Tayyib B. Muhammed El-Basrî. El-İntisâr Li’l-Kur’ân. 1. Bs. Muhammed Isâm El-Kudât. 2. Dâru İbn Hazm, 2001.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed B. Tayyib B. Muhammed El-Basrî. Et-Takrîb Ve’l-İrşâd. Abdülhamîd Ve B. Alî Ebû Züneyd. 3. Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Yemin”. Tdv İslam Ansiklopedisi, C. 43. Tdv Yayınları, 2013.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed B. Alî Er-Râzî. Ahkâmu’l-Kur’ân. Muhammed Sâdık Kamhâvî. 8. Çeviren Mehmet Keskin. İ’tisâm Yayınları, 2018.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed B. Alî Er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. Muhammed Sâdık Kamhâvî. 5. Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1992.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed B. Alî Er-Râzî. El-Fusûl Fi’l-Usûl. 2. Bs. Muhammed Muhammed Tâmir. 2. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl B. Hammâd. Es-Sıhâh Tâcü’l-Lüga Ve Sıhâhü’l-‘Arabiyye. Ahmed Abdülgafur Attar. 6. Dâru’l-İlm Li’l-Melâyîn, 1987.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî B. Muhammed B. Alî Es-Seyyid Eş-Şerîf El-Hanefî. Ta’rifât. Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1983. Çetin, Abdurrahman. Kıraatların Tefsire Etkisi. 3. Bs. Ensar Yayınları, 2020.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’an-I Kerim’in İndirildiği Yedi Harf Ve Kıraatlar. 2. Bs. Ensar Neşriyat, 2010.
• Çöklü, Ramazan. Fıkıh Usûlü Kelam İlişkisi. Fecr Yayınları, 2022.
• Çöklü, Ramazan. “Hicrî 4. Asır Fıkıh Usûlü Düşüncesinde Muhkem Ve Müteşâbih: Cessâs, Bâkıllânî Ve Kādî Abdülcebbâr Mukayesesi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2022): 199-227.
• Dağ, Mehmet. “Kıraât Farklılıklarının İslâm Hukukuna Ve Metodolojisine Etkisi”. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998.
• Dânî, Ebû Amr Osmân B. Saîd. Câmiu’l-Beyân Fi’l-Kırâ’âti’s-Seb’i’l-Meşhûra. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Dânî, Ebû Amr Osmân B. Saîd. Kitabü’t-Teysîr Fi’l-Kıraâti’s-Seba‘. Daru’l-Kitabi’l-‘Arabî, 1984.
• Dimyâtî, Ahmed B. Muhammed. İthâfü Füdâlâi’l-Beşer Bi’l-Kırâ’âti’l-Erba’ati ‘Aşer. Âlemü’l-Kütüb, 1407.
• Durmuş, İsmail. “İstînâf”. Tdv İslam Ansiklopedisi, C. 23. Tdv Yayınları, 2001.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kâsım Şihâbüddîn Abdurrahmân B. İsmâîl B. İbrâhîm El-Makdisî. İbrâzü’l-Me‘Ânî Min Hırzi’l-Emânî Fî Kırâ’âti’s-Seb’. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1981.
• Ebüssuûd, Muhammed El-İmâdî. İrşâdü’l-ʿakli’s-Selîm. 9. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, T.Y.
• Eren, A. Cüneyt. “Kur’ân-I Kerîm’de Muhkem Ve Müteşâbihin Tespit Ve Değerlendirilmesi”. Turkish Studies 8 (2013): 1805-23.
• Fârisî, Ebû Alî Hasen B. Ahmed B. Abdilgaffâr. El-Huccetü Li’l-Kurrâi’s-Sebʿa. Bedruddîn Kahvecî Ve Beşir Cüveycâtî. 7. Dâru’l-Me’mûn Li’t-Türâs, 1407.
• Günal, Tuğba. “‘Müteşâbih’ Kavramının Kelâm Literatüründeki Anlam Ve Değeri”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Haffar, Ahmad. “Kıraat Farklılıklarından Dolayı Ortaya Çıkan Fıkhî Görüşler”. Yüksek Lisans Tezi, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Heysemî, Ali B. Ebî Bekr. Mecmau’z-Zevâid Ve Menbau’l-Fevâid. 2. Bs. 10. Beyrut, 1967.
• İbn Âşûr, Muhammed Et-Tâhir B. Muhammed B. Muhammed Et-Tûnisî. Et-Tahrîr Ve’t-Tenvîr. 30. Dâru’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak. El-Muharriru’l-Vecîz Fî Tefsiri’l-Kitâbi’l-Azîz. Abdüsselam Abdüşşâfî Muhammed. 10. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed B. Zekeriyyâ B. Muhammed Er-Râzî El-Kazvînî El-Hemedânî. Mücmelü’l-Lüga. Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• İbn Hacer El-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed B. Alî B. Muhammed. Fethu’l-Bârî. 17. Dâru Taybe, 2005.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh El-Hüseyn B. Ahmed B. Hamdân El-Hemedânî En-Nahvî El-Lugavî. Muhtasar Fi Şevâzi’l-Kur’an Min Kitâbi’l-Bedîʿ. With Gotthelf G. Bergsträsser. Mektebetü’l-Mütenebbi, 1934.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah Hüseyin B. Ahmed. El-Hucce Fi’l-Kırâ’âti’s-Seb’. 3. Bs. Dâru’ş-Şurûk, 1979.
• İbn Kesir, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl B. Şihâbiddîn Ömer B. Dav’ El-Kaysî El-Kureşî El-Busrâvî Ed-Dımaşkî Eş-Şâfiî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Sâmî B. Muhammed Selâme. C. 2. Dâru Taybe, 1420.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah B. Ahmed B. Muhammed El-Cemmâîlî El-Makdisî. El-Muğnî. 3. Bs. Abdullah B. Abdu’l-Muhsin Et-Türkî Ve Abdülfettah Muhammed Huluv. 15. Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1997.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed B. Mükerrem B. Alî B. Ahmed El-Ensârî Er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿarab. Ahmed Fâris Eş-Şidyâk. 15. Dâru Sâdır, 1299.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr B. Ahmed B. Mûsâ. Kitâbü’s-Seb‘A Fi’l-Kırâ’ât. Dâru’l-Meârif, 1972.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed B. Ahmed B. Muhammed El-Kurtubî. Bidâyetü’l-Müctehid Ve Nihâyetü’l-Muktesid. Muhammed Subhi B. Hasan Hallâk. 4. Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed. Mecmûu Fetâvâ. 3. Bs. Âmir El-Cezzâr Ve Enver El-Bâz. 37. Dâru’l-Vefâ, 2005.
• İbn Zencele, Halîl Ebû Zürʿa Abdurrahman B. Muhammed. Huccetü’l-Kırâ’ât. 5. Bs. Müessesetu’r-Risale, 1997.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed B. Abdillâh B. Muhammed El-Meâfirî. Ahkâmü’l-Kur’ân. 3. Bs. Muhammed Abdulkadir Ata. 4. Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed B. Muhammed B. Muhammed B. Alî B. Yûsuf. En-Neşr Fi’l-Kırââti’l-Aşr. Zekeriyya Umayrât. 2. Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, T.Y.
• İlhan, Muhammed İkbal, Ve Sebahattin Erdoğan. “Kurtubî’nin El-Câmiʿ Li-Ahkâmi’l-Kurʾân İsimli Tefsirinde Ahkâm Âyetlerinin Yorumunda Kıraat Farklılıklarının Rolü”. Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5, Sy 1 (2022): 106-28.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen B. Ahmed El-Hemedânî. Müteşâbihü’l-Kur’ân. Adnân Muhammed Zerzûr. 2. Dâru’t-Türâs, T.Y.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen B. Ahmed El-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. 3. Bs. Mektebetü Vehbe, 1996.
• Kaya, Remzi. “Kıraat Açısından Abdest Ayeti”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5, Sy 5 (1993): 255-66. Keleş, Mehmet. “Kıraat İhtilaflarının Fıkhî Konulara Etkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Ağrı İslami İlimler Dergisi 7, Sy 12 (2023): 45-65.
• Kettânî, Muhammed B. Ca‘Fer. Nazmü’l-Mütenâs̱ir Mine’l-Hadîsi’l-Mütevâtir. 2. Bs. Daru’l-Kütübi’s-Selefiyye, T.Y. Kurtubî, Abdulvehhab B. Muhammed B. Abdilvehhab El-Ensârî. El-Câmi’ Li Ahkâmi’l-Kur’ân. 1. Bs. 24. Müessesetu’r-Risale, 2006.
• Kurtuluş, Yusuf Ziya. Ahkam Tefsirlerinde Kıraat Farklılıkları (Cessas-Kurtubî Mukayesesi). İlâhiyât Yayınları, 2024.
• Kürâunneml, Ebü’l-Hasen Ali B. El-Hasen El-Hüseyin El-Hünâî El-Ezdî. El-Münecced Fi’l-Lüga. 2. Bs. Âlimü’l-Kütüb, 1988.
• Mâlik B. Enes, Ebû Abdillâh El-Asbahî. El-Muvattaʾ. Sorumlu Editör Abdüvehhâb Abdüllatîf. Dâru’l-Kalem, 1382/1962.
• Mekkî B. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş B. Muhammed El-Kaysî. El-Keşf ʿan Vücûhi’l-Kırâʾâti’s-Sebʿ Ve ʿilelihâ Ve Hucecihâ. 1. Bs. Muhyiddin Ramazan. 2. Müessesetu’r-Risale, 2014.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî B. Ebî Bekr B. Abdilcelîl El-Fergânî. El-Hidâye Şerhu Bidâyetü’l-Mübtedî. 1. Bs. Naîm Eşref Nur Muhammed. 8. İdâretü’l-Kur’ân Ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1417.
• Meydânî, Abdülganî B. Tâlib B. Hammâde El-Guneymî Ed-Dımaşkî. El-Lübâb Fî Şerhi’l-Kitâb. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 4. Mektebetü’l-İlmiyye, 1961.
• Nebil Muhammed, İbrahim Âlu İsmail. Kıraat İlmi (Doğuşu Gelişmesi Ve İslami İlimlere Etkisi). Çeviren Yavuz Fırat. Kimlik Yayınları, 2021.
• Önen, Hacı. “Kıraatlerin Fıkhi Hükümlere Etkisi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15, Sy 2 (2013): 1-24.
• Özbek, Ömer. “Kıraat Farklılıklarının Anlama Etkisi”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sy 39 (2015): 163-81.
• Özdemir, Metin. Mutezile’nin Kur’an Müdafaası. Fecr Yayınları, 2011.
• Pâluvî, Hâmid B. Hâce Abdülfettâh. Zübdetü’l-İrfân Fî Vücûhi’l-Kur’ân. Âsitâne, T.Y.
• Râgıb El-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım El-Hüseyn B. Muhammed B. El-Mufaddal. El-Müfredât Fî Garîbi’l-Kur’ân. Dâru’l-Ma’rife, T.Y.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed B. Ömer B. Hüseyn. Mefâtîhu’l-Gayb: Et-Tefsîru’l-Kebîr. 1. Bs. 32. Dâru’l-Fikr, 1401.
• Sahiron, Syamsuddin. “Muhkem Ve Müteşabih: Kur’an’ı Kerim’in 3. Sure 7. Ayeti Hakkında Taberî Ve Zemahşerî’nin Yorumları Üzerine Analitik Bir Çalışma”. Çeviren Yavuz Fırat. Bilimname 7, Sy 1 (2007): 201-19.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed B. Ebî Sehl Ahmed. Kitâbü’l-Mebsûd. 1. Bs. 31. Dâru’l-Ma’rife, 1989.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân B. Ebî Bekr B. Muhammed El-Hudayrî. Ed-Dürrü’l-Mensûr Fi’t-Tefsîr Bi’l-Me’sûr. Editör Abdullah B. Abdu’l-Muhsin Et-Türkî. Merkezi Hicr Li’l-Buhûsi Ve’d-Dirasâti’l-Arabiyyeti Ve’l-İslâmiyye, 2003.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân B. Ebî Bekr B. Muhammed El-Hudayrî. El-İtkân Fî ’Ulûmi’l-Kur’ân. Müessesetü’r-Risale, 2008.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed B. İdrîs B. Abbâs. Ahkâmu’l-Kur’ân. Mektebetü Hanci, T.Y.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed B. İdrîs B. Abbâs. El-Üm. Rıfat Fevzî Abdulmuttalib. 11. Dâru’l-Vefâ, 2001.
• Şâhin, Abdussabûr. Târîhu’l-Kur’ân. Dâru’l-Kâhire, 1966.
• Şeyh Nizâm, Hümam Mevlana. El-Fetâva’l-Hindiyye. 1. Bs. 6. Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Tabâtabaî, Muhammed Hüseyn. El-Mîzân Fî Tefsîri’l-Kur’ân. 22. Müessesetü’l-Âlemî Li’l-Matbûât, 1997.
• Taberî, Ebû Ca‘Fer Muhammed B. Cerîr B. Yezîd El-Âmülî El-Bağdâdî. Câmiʿu’l-Beyân ‘An Te’vîli Âyi’l-Kur’an. Abdullah B. Abdülmuhsin Et-Türkî. 25. Merkezü’l-Bühûs Ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyyeti Ve’l-İslamiyye, 2001.
• Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn (Emînü’l-İslâm) El-Fazl B. El-Hasen. Mecmaʿu’l-Beyân Fî Tefsîri’l-Kurʾân. 11. Müessesetü’l-Âlemî Li’l-Matbûât, 2005.
• Tûsî, Ebû Ca‘Fer Muhammed B. El-Hasen B. Alî. El-İstibsâr Fîmâ Uhtulife Mine’l-Ahbâr. Müessesetü’l-Âlemî Li’l-Metbûât, 2005.
• Tûsî, Ebû Ca‘Fer Muhammed B. El-Hasen B. Alî. Et-Tibyân Fî Tefsîri’l-Kurʾân. Âgâ Büzürg-İ Tahrânî. 10. Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, T.Y.
• Ünal, Mehmet. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Kırâat Farklılıklarının Rolü. Fecr Yayınları, 2005.
• Yalçın, Yunus. Ahkâm Âyetleri Bağlamında Fıkıh-Kıraat İlişkisi (Taberî Ve Cessâs Örneği). Sonçağ Akademi, 2023.
• Yalçın, Yunus, Ve Mehmet Erdem. “Cessâs’ın Kıraat Anlayışı Ve Kıraatlerle Fıkhî İstinbat Yönteminin Tespiti”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9, Sy 2 (2022).
• Yar, Erkan. “Kur’an’ın Özgün Ve Benzeşimli Ayetleri: Muhkem Ve Müteşâbih”. Kader 20, Sy 1 (2022): 1-22.
• Yavuzoğlu Ergin, Emel. “Mütevatir Kıraat Farklılıklarına Dayanan Fıkhî İhtilaflar”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1, Sy 2 (2015): 147-61.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10. Azim Dağıtım-Zekraveyn, 1992.
• Yıldız, Süleyman. İmâmiyye Şîası’nın Kıraat Tasavvurları: Klasik Dönem Tûsî-Tabersî Örneği. 1. Bs. İlâhiyat Yayınları, 2020.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed B. Abdullah. El-Burhân Fî Ulûmi’l-Kur’ân. M. Ebu’l-Fazl İbrahim. 4. Darü’t-Türâs, 1957.
• Zuhaylî, Vehbe. El-Fıkhu’l-İslâmiyyü Ve Edilletühâ. 2. Bs. Dâru’l-Fikr, 1985.