THE EFFECT OF THE DEFINITION OF FAITH AND THE CONTRIBUTION OF HISTORICAL DATA ON RESOLVİNG OF DISCREPANCIES BETWEEN HADITHS

Yıl 2025, Sayı: 54, 103 - 132, 31.10.2025

Fatih Bayram

https://doi.org/10.28949/bilimname.1688545

Öz

The science of Mukhtalif al-Hadith aims to resolve seeming discrepancies between the hadiths of the Prophet Muhammad. Because of its comprehensiveness, it is closely related to other Islamic sciences. For example, the methods developed throughout history to resolve discrepancies (between hadiths) are a product of Usul al-Fiqh. However, the fact that hadiths have become an argument in sciences such as Fiqh and Kalam can also constitute a limitation in their meaning and interpretation. When the content of discrepancies narrations is related to matters of creed, the differences between schools of thought regarding the 'definition and content of faith' can both be decisive on the solution methods and lead to a difficulty or lack of solution in understanding and interpretation. The discrepancy between the hadiths stating: 'Embracing Islam wipes away prior sins, therefore one is not held accountable for their past.' and 'Embracing Islam does not absolve the past if Islam is poorly lived; one remains accountable for both their past and present conduct.' is one of the most evident examples of this situation. Particularly conflicting solutions have emerged regarding 'the poor practice of Islam' and its consequences. Some have interpreted it as a metaphor and said that it is a condemnation. Others have said that it refers to being a Muslim but not being a true believer (Mu’min). The vast majority believe that it either means “disbelief and apostasy/nifaq” or that it means that those who have become Muslims have not fully repented. However, evaluating the narrations by making use of historical data reveals that these expressions may also mean “tahzir and terhib (admonition and deterrence)” and offers the opportunity to develop a different perspective on the narrations. This raises the possibility that the Prophet Muhammad may have followed different prophetic practices or strategies in times with different conditions, such as the beginning and final period of his prophethood. It also reminds us that he may have given different warnings according to the faith and levels of his audience, emphasizing the breadth of benefiting from the hadiths and the scope of prophetic guidance.

Anahtar Kelimeler

Hadith , Ikhtilaf al-Hadith , Faith , İnterpretation , Historical Data

Hadisler Arasındaki İhtilafın Giderilmesinde İman Tanımının Etkisi ve Tarihi Verilerin Katkısı

Öz

Muhtelifü’l-Hadis ilmi Hz. Peygamber’in hadisleri arasında var görünen çelişkileri gidermeyi amaçlamaktadır. Kapsamlılığı sebebiyle diğer İslami ilimlerle yakın ilişki içerisindedir. Mesela tarih boyunca üretilen ihtilafı giderme metotları Fıkıh Usûlü’nün ürünüdür. Ancak hadislerin Fıkıh, Kelam gibi alanlarda birer delil haline gelmesi aynı zamanda onların anlam ve yorumunda bir kısıtlama oluşturabilmektedir. Çelişkili rivayetlerin muhtevası itikadî meselelerle ilgili olduğunda ekoller arasındaki “imanın tanımı ve muhtevası”na yönelik farklılıklar hem çözüm yöntemleri üzerinde belirleyici olabilmekte hem de anlama-yorumlamada bir zorluğa ya da çözümsüzlüğe yol açabilmektedir. Mefhumu “Müslüman olmak, öncesinde yapılan günahları silip temizler. Bu nedenle kişi geçmişinden hesaba çekilmez.” ve “Müslüman olmak, İslam kötü yaşandığı sürece geçmişi temizlemez. Kişi geçmişinden ve mevcut halinden hesaba çekilir” şeklindeki hadisler arasındaki ihtilaf bu durumun en belirgin örneklerindendir. Bilhassa “İslam’ın kötü yaşanması” ve neticesi hususunda birbiriyle çelişen çözümler ortaya konmuştur. Bazısı bu ifadeyi mecaza hamlederek onun bir kınamadan ibaret olduğunu söylemiş, bazısı da onun Müslüman olmayı, ancak mümin olamamayı anlattığını beyan etmiştir. Büyük çoğunluk ise ya “küfür ve nifak” anlamına geldiği ya da Müslüman olan kimselerin tam anlamıyla tövbe etmediğini anlattığı kanaatindedir. Ancak rivayetleri tarihî verilerden istifade ederek değerlendirmek söz konusu ifadelerin “tahzîr ve terhîb” anlamında da olabileceğini ortaya koymakta ve rivayetlere dair farklı bir bakış açısı geliştirme imkanı sunmaktadır. Hz. Peygamber’in risaletin başlangıcı ve son dönemi gibi farklı şartlara sahip zamanlarda farklı nebevî uygulamalar ya da farklı stratejiler takip etmiş olma ihtimalini gündeme getirmektedir. Yine onun, muhataplarının iman bakımından durumlarına ve derecelerine göre farklı uyarılarda bulunmuş olabileceğini hatırlatmakta, hadislerden istifade ve nebevî örneklik alanının genişliğini vurgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , İhtilâfü'l-Hadîs , İman , Yorum , Tarihî Veri

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî. el-Muṣannef. thk. Habîbürrahman el-A‘zamî. 12 Cilt. Hindistan - Beyrut: el-Meclisü’l-İlmî - el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Ahmed Naim, Babanzâde. Hadis Usulü ve Istılahları. ed. Hasan Karayiğit. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2010.
• Âlûsî, Mahmud b. Abdullah el-Hüseynî el-. Rûḥu’l-Meʿânî fî Tefsîr el-Ḳur’âni’l-ʿAẓîm ve’s-Sebʿu’l-Mes̱ânî. thk. Ali Abdülbârî Atıyye. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1415.
• Asar, Muhammet Ali. “Buhârî’nin Hadis Usûlü Konularına Dair Görüşleri: el-Câmi’u’s-Sahih’in ‘İlim’ Bölümü Çerçevesinde Bir Değerlendirme”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi XX/2 (2020), 1247-1281.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-. ʿUmdetü’l-ḳārî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bâcî, Ebû’l-Velîd Suleymân b. Halef el-. el-İşâre fî Uṣûli’l-Fıḳh. thk. Muhammed Hasen Muhammed Hasen İsmâîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1424/2003.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali el-. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1424.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî el-Hüsrevcirdî el-. Maʿrifetü’s-Sünen ve’l-Âs̱âr. thk. Abdülmuʿtî Emîn Kalʿacî. 15 Cilt. Karaçi-Pakistan: Câmi’atü’d-Dirâsâti’l-İslamiyye, 1412/1991.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-. Şuʿabü’l-îmân. thk. Abdülʿaliyy Abdülhamîd - Muhtar Ahmed en-Nedvi. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâliḳ el-Bezzâr el-Basrî. el-Baḥrü’z-zeḫḫâr. thk. Mahfûzurrahman Zeynullah vd. 18 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1988/2009.
• Birmâvî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Abdiddâim b. Mûsâ el-Askalânî el-. el-Lâmiʿu’ṣ-Ṣaḥîḥ bi Şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-Ṣaḥîḥ. thk. Nureddîn Tâlib vd. 18 Cilt. Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 1433/2012.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 1433/2012.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Abdullah b. Mes‘ûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/114-117. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Cüveynî, Ebu’l-Meʿâlî Abdülmelik b. Abdullâh el-. el-Burhân fî ʾUṣûli’l-Fıḳh. thk. Salâh b. Muhammed b. Avîda. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları (Muhtelifü’l-Hadis İlmi). İstanbul: Marmara Ünversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 15. Basım., 2023.
• Çakın, Kâmil. “Buhari’nin Mürcie ile İman Konusunda Tartışması”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXXII (1992), 183-198.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman el-Fazl ed-. es-Sünen. thk. Hüseyin Selim Esed. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğnî, 1412.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîrü’l-ḥadîs̱. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1383.
• Ebû Avâne, Ebû Avâne Yaʿkûb b. İshâk en-Nîsâbûrî. Müstaḫrecu Ebî ʿAvâne. thk. Eymen b. Ârif ed-Dimeşkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1419/1998.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût - Muhammed Kamil Karabelli. 7 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh. el-Fıḳhu’l-Ekber. Birleşik Arap Emirlikleri: Mektebetü’l-Furkân, 1419/1999.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî. el-Müsnedü’l-Müstaḫrec ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-İmâm Müslim. thk. Muhammed Hasan eş-Şâfiʿî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1417/1996.
• Ebû Ubeyd, Kasım b. Sellâm b. Abdullâh el-Herevî el-Bağdâdî. Kitâbu’l-Emvâl. thk. Halîl Muhammed Hirâs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî. el-Müsned. thk. Hüseyin Selim Esed. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1404/1984.
• Ebû Yaʿla el-Ferrâʾ, Muhammed b. el-Huseyn İbnu’l-Ferraʾ. el-ʿİddetu fî Uṣûli’l-Fıḳh. thk. Aḥmed b. ʿAlî b. Seyr el-Mubârekî vd. 5 Cilt. b.y.: y.y., 1410/1990.
• Ebû Yûsuf, Yakub b. İbrâhîm el-Ensârî. el-Âs̱âr. thk. Ebu’l-Vefâ el-Efgānî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1355.
• Ebû Yûsuf, Yaʿkûb b. İbrâhîm el-Ensârî. el-Ḫarâc. thk. Tâhâ Abdurraʾûf Saʿd, Saʿd Hasen Muhammed. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, ts.
• Emîr es-Sanʿânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm el-Mütevekkil-Alellāh İsmâîl. et-Tenvîru Şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-Ṣaġîr. thk. Muhammed İshâk Muhammed İbrâhîm. 11 Cilt. Riyad: Mektebetu Dâru’l-İslâm, 1432/2011.
• Gûrânî, Şihâbuddîn Ahmed b. İsmail b. Ossmân el-. el-Kevs̱eru’l-Cârî ilâ Riyâḍi Eḥâdîs̱i’l-Buḫârî. thk. eş-Şeyḫ Ahmed İzzû İnâye. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1429/2008.
• Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah en-Nîsâbûrî el-. Maʿrifetu ʿUlûmi’l-Ḥadîs̱. thk. Ahmed b. Fâris es-Sellûm. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1424/2003.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli,. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Halîmî, Ebû Abdullâh Hüseyn b. el-Hasen b. Muhammed b. Halîm el-Curcânî el-. el-Minhâc fî Şuʿabi’l-Îmân. thk. Hilmî Muhammed Fûde. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• Hattâbî, Ebû Suleymân Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm b. el-Hattâb el-Bustî el-. ʾAʿlâmu’l-Ḥadîs̱. thk. Muḥammed b. Saʿd b. ʿAbdurraḥmân Âli Suʿûd. 4 Cilt. b.y.: Câmi’atü Ümmi’l-Kurâ, 1409/1988.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el- Hattâbî el-Büstî. Meʿâlimü’s-Sünen. Halep: el-Matba’atü’l-Ilmiyye, 1351/1932.
• Humeydî, Ebû Bekr Abdullah b. ez-Zübeyr b. Îsâ el-Kureşî el-. el-Müsned. thk. Hüseyin Selim Esed. 2 Cilt. Dımaşk-Suriye: Dâru’s-Sekâʾ, 1996.
• İbn Battâl, Ebû el-Ḥasan ʿAlî b. Ḫalef b. ʿAbdulmelik İbn Baṭṭâl. Şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm. 10 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1423/2003.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed. el-Musannef. thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe Abdullâh b. el-Absî. el-Müsned. thk. Âdil b. Yûsuf el-Azzâzî, Ahmed b. Ferîd el-Mezîdî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî - Muhibbuddîn el-Hatîb. 13 Cilt. Mısır: Dâru’s-Silefiyye, 1380-1390.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Ṣaḥîḥu İbn Ḥibbân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1408/1988.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk b. Huzeyme es-Sülemî en-Nîsâbûrî. eṣ-Ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Mustafa el-Aʿzamî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, ts.
• İbn Hübeyre, Ebû’l-Muzaffer Yahyâ b. Hübeyre b. Muhammed b. Hübeyre eş-Şeybânî. el-İfṣâḥ ʿan Meʿânî’ṣ-Ṣıḥâḥ. thk. Fuâd Abdülmünʿim Ahmed. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Vatan, 1417.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî. İʿlâmu’l-Muvaḳḳıʿîn ʿan Rabbi’l-ʿÂlemîn. thk. Muhammed Abdüsaelâm İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1991.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Dımaşk-Hicaz: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430–2009.
• İbn Mende, Ebû Abdullâh Muhammed b. İshâk b. Muhammed b. Yahya. el-Îmân. thk. Alî b. Muhammed b. Nâsır el-Fakîhî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1406/1985.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkī. et-Tefsîr. thk. Târık b. Ivadullâh b. Muhammed. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Âsıme, 1422/2001.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkī. Fetḥu’l-bârî ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Mahmûd b. Şa‘bân b. Abdülmaksûd. 8 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Gurabâi’l-Eseriyye, 1417.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurraاmân b. Aاmed b. Abdirraاmân Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkī. Câmiʿu’l-ʿUlûm ve’l-Ḥikem. thk. Şuayb el-Arnaût, İbrahim Bâcis. 2 Cilt. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 1417/1997.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullâh Muhammed b. Saʿd b. Menîʿ. et-Ṭabaḳâtü’l-Kübrâ - Mutemmimu’ṣ-Ṣaḥâbe - eṭ-Ṭabaḳatu’r-Râbiʿa. thk. Abdülazîz Abdullâh es-Selûmî. Taif: Mektebetü’s-Sıddîk, 1416/1995.
• İbn Zencûye, Ebû Ahmed Humeyd b. Mahled b. Kuteybe el-Horasânî. Kitâbü’l-Emvâl. thk. Şâkir Zîb Feyyâd. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• İbnü’d-Demâmînî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Ömer el-Mahzûmî el-İskenderî ed-Demâmînî. el-Meṣâbîḥ ʿale’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Nureddin Tâlib. 10 Cilt. Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 1430/2009.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Keşfu’l-Muşkil min Ḥadîs̱i’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Alî Hüseyin el-Bevvâb. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Ahmed el-Mısrî. et-Tavḍîḥ li Şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-Ṣaḥîḥ. thk. Heyet. Dımaşk-Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 1429/2008.
• İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdullâh Muhammed b. İbrâhîm el-Yemenî. elʿAvâṣım ve’l-Ḳavâṣım fi’ẕ-Ẕebb ʿan Sunneti Ebi’l-Ḳâsım. 9 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1415/1994.
• Kâdî İyâz, Ebû’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî el-. İkmâlu’l-Muʿlim bi Fevâʾidi’l-Muslim. thk. Yahyâ İsmâîl. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-Vefâʾ, 1419/1998.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr el-. İrşâdü’s-sârî li şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 10 Cilt. Mısır: el-Matbaʿatü’l-Kübrâ’l-Emîrîyye, 1323.
• Keşmîrî, Muhammed Enver Şâh Hüseynî. Feyżü’l-bârî ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Muhammed Bedir Âlem el-Mîrtehî. 6 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1426/2005.
• Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-. el-Kevâkibu’d-Derârî fî Şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1401/1981.
• Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed el-Hazrecî el-. el-Câmiʿ li-Âḥkâmi’l-Ḳur’ân. thk. AHmed el-Berdûnî - İbrahim İtfeyyiş. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Kurtubî, Ebü’l-Abbâs Ziyâüddîn Ahmed b. Ömer b. İbrâhîm el-Ensârî el-. el-Müfhim limâ eşkele min Telḫîṣi kitâbi Müslim. thk. Muhyiddin Dîb Müstû vd. 7 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1417/1996.
• Kutlu, Sönmez. Selefiliğin Fikri Arkaplanı -İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler-. Ankara: Otto, 3. Basım., 2016.
• Mâzerî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî el-Mâlikî el-. el-Muʿlim bi Fevâʾidi Muslim. thk. Muḥammed eş-Şaẕelî en-Neyfer. 3 Cilt. b.y.: ed-Dâru’t-Tunûsiyye, 1988-1991.
• Maʿmer b. Râşid, Ebû Urve Maʿmer b. Râşid el-Ezdî. el-Câmiʿ. thk. Habiburrahman el-Aʿzamî. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403/1982.
• Münâvî, Muhammed Abdurraûf el-. et-Teysîr bi Şerhi’l-Câmi’i’s-Sağîr. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-İmami’ş-Şâfiî, 1408.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî el-Münâvî el-Haddâdî. Feyżü’l-ḳadîr şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr. 6 Cilt. Mısır: el-Mektebetu’t-Ticâriyyetu’l-Kubrâ, 1356/1937.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Ṣaḥîhu Muslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1374/1955.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-. es-Sünen. thk. Muhammed Rıdvan Arksûsî vd. 9 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1439/2018.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muḥyiddîn Yaḥyâ b. Şeref en-. Şerḥu’n-Nevevî ʿalâ Muslim. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1392/1972.
• Önkal, Ahmet. “Amr b. Âs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/79-81. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Önkal, Ahmet. “Cübeyr b. Mut‘im”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/104-105. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özdemir, Ahmet. “Hicri İkinci Asırdaki İlmî ve Fikrî Tartışmaların Rebî’ b. Habîb’in (Ö. 175/972) el-Câmiu’s-Sahîh Adlı Eserine Yansıması”. The Journal of Academic Social Science Studies 66 (2018), 277-296.
• Özdemir, Ahmet. “İbâdiyye’nin Erken Dönem Hadis Kaynakları”. Hitit Üniversitesi (Gazi Üniversitesi) Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi XVIII/36 (2019), 525-556.
• Özdemir, Ahmet. “Nassların Yorum ve Tevili Bağlamında İbâdî Muhaddis Rebî’ b. Habîb’in (Ö. 175/791) Muhalifleriyle Tartışmaları”. İslam ve Yorum III: Temel Tartışmalar, İmkânlar ve Sorunlar. ed. Fikret Karaman vd. 431-441. Ankara: İnönü Ünviersitesi Yayınevi, 2019.
• Râgıb el-Isfahânî, Ebu’l-Kasım Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvan Adnan ed-Dâvûdî. 1 Cilt. Dımeşk - Beyrut: ed-Dâru’ş-Şâmiyye - Dâru’l-Kalem, 1412.
• Saîd Havvâ. el-Esâs fi’t-tefsîr. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1405/1985.
• Sarıçam, İbrahim. “Hakîm b. Hizâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/187. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsüleimme es-. Uṣûlu’s-Seraḫsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• Sıbt İbnü’l-Acemî, Ebü’l-Vefâ Sıbtu İbni’l-Acemî Burhânüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Halîl et-Trâblusî el-Halebî. el-Ḥavâşî ʿalâ Süneni’l-ḥâfıẓ İbn Mâce. thk. Fâdıl b. Halef el-Hammâde er-Rakıyy. 5 Cilt. Riyad-Suudi Arabistan: Dâru Atlasi’l-Hadrâ, 1438/2017.
• Sıddık Hasan Han, Ebü’t-Tayyib Muhammed Sıddîk Bahâdır Hân b. Hasen b. Alî el-Kannevcî. Fetḥu’l-Beyân fî Maḳâṣidi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullâh b. İbrâhîm el-Ensârî. 15 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1412/1992.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-. et-Tevşîḥu Şerḥi Câmiʿi’ṣ-Ṣaḥîḥ. thk. Rıdvân Câmiʿ Rıdvân. 9 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1419/1998.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed eş-Şevkânî es-San‘ânî el-Yemenî. Neylü’l-evṭâr şerḥu Münteḳa’l-aḫbâr. thk. İsâmuddîn es-Sabâbıtî. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-Hadîs, 1413/1993.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî eş-. et-Tabṣıra fî Uṣûli’l-Fıḳh. thk. Muhammed Hasan Hîtv. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1403/1982.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî et-. Şerḥu Müşkili’l-âs̱âr. thk. Şuayb el-Arnaût. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1415.
• Tâhir b. Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. en-Naẓarü’l-fesîḥ ʿinde maḍâʾiḳı’l-enẓâri fi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ. Dâru Sahnûn - Dâru’s-Selam, 1428/2007.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd et-. el-Müsned. thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1419/1999.
• Zühaylî, Vehbe ez-. et-Tefsîru’l-Münîr. 32 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1411/1991.