Katılım Bankacılığının Boyutları Üzerine Bir Din Sosyolojisi Araştırması

Yıl 2025, Sayı: 54, 285 - 313, 31.10.2025

Hakkı Karaşahin , Yusuf Ziya Akgün

https://doi.org/10.28949/bilimname.1690475

Öz

Bu araştırmanın amacı, katılım bankacılığının imaj, din, tercih ve ekonomi boyutlarına yönelik tutumların din sosyolojisi perspektifinden analiz edilmesidir. Din sosyolojisi geleneğinin din ve ekonomi ilişkisine yönelik teori ve uygulamaya dayalı mirası, bu araştırmaya duyulan ilginin ve gereksinimin temel belirleyicisidir. Zira, din sosyolojisi bir disiplin olarak tesis edildiğinden itibaren, din ve ekonomi kurumlarının karşılıklı ilişkisini hem kurumsal hem de bireysel ölçekte temel araştırma problemi ve nesnelerinden biri olarak kurmuştur. Bu araştırmada, söz konusu geleneğe bağlı olarak katılım bankacılığına ilişkin tutumlar temel problem alanı olarak belirlenmiştir. Araştırmada veriler, anket tekniği kullanılarak toplanmıştır. Çalışmanın örneklemini İzmir’de katılım bankacılığı müşterisi olan 321 kişi oluşturmaktadır. Örneklem üzerine imaj, din, ekonomi ve tercih boyutlarından oluşan katılım bankacılığı ölçeği uygulanmıştır. Katılımcıların, katılım bankacılığının boyutlarına ilişkin tutumları, frekans dağılımı ve aritmetik puan ortalama testleriyle analiz edilmiştir. Araştırma bulguları, katılım bankacılığına yönelik tutumların kendi içerisinde bir dizi zıtlığı barındırdığını ortaya koymuştur. Katılımcıların hemen hemen yarısından fazlası katılım bankacılığına yönelik olumlu tutum düzeyinde olsa da azımsanamayacak düzeyde olumsuz tutumlar da kendisini göstermektedir. Konvansiyonel bankacılılık ve faize karşı bazı kesimlerin gösterdiği direnç, bu kurumlara yönelik tutumları olumlu yönde etkilemiştir. Araştırmada nihai olarak katılım bankacılığı ile din ilişkileri arasında üçlü bir yapının var olduğu tespit edilmiştir. Bu yapılar, katılım bankacılığı ile dini inançları “uzlaştırma”, “meşruiyet” ve katılım bankacılığının dini inançlar ile uygunluğu konusunda “kararsızlık” yaşama şeklinde tasnif edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din sosyolojisi , Katılım Bankacılığı , İmaj Boyutu , Din Boyutu , Ekonomi Boyutu , Tercih Boyutu

A Sociology of Religion Research on the Dimensions of Participation Banking

Öz

The aim of this research is to analyze attitudes towards the image, religion, preference and economy dimensions of participation banking from the perspective of sociology of religion. The theoretical and practical legacy of the sociology of religion regarding the relationship between religion and economy drives the interest and need for this research. Since its inception, the sociology of religion has focused on the reciprocal relationship between religion and economic institutions at both institutional and individual levels.. In this research, attitudes towards participation banking have been determined as the main problem area depending on the aforementioned tradition. In the research, data were collected using the questionnaire technique. The sample of the study consists of 321 people who are participation banking customers in Izmir. Participation banking scale consisting of image, religion, economy and preference dimensions was applied to the sample. Participants' attitudes towards the dimensions of participation banking were analyzed using frequency distribution and arithmetic score mean tests. The findings of the study revealed that attitudes towards participation banking contain a series of contradictions. Although almost more than half of the participants have positive attitudes towards participation banking, there is also a significant level of negative attitudes. The resistance shown by some segments against conventional banking and interest has positively affected attitudes towards these institutions. In the study, it was finally determined that there is a triple structure between participation banking and religion. These structures are classified as “reconciliation” between participation banking and religious beliefs, ‘legitimacy’ and “uncertainty” about the compatibility of participation banking with religious beliefs.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion , Participation Banking , Image Dimension , Religion Dimension , Economy Dimension , Preference Dimension

Kaynakça

• Abdul Hadi, N., & Muwazir, M. R. (2020). Islamic banking selection criteria: A multi-ethnic perspective. Journal of Islamic Marketing, 12(5), 1063-1078.
• Abou-Youssef, M. M. H., Kortam, W., Abou-Aish, E., & El-Bassiouny, N. (2015). Effects of religiosity on consumer attitudes toward Islamic banking in Egypt. International Journal of Bank Marketing, 33(6), 786-817.
• Akgün, Y. Z. (2024). Katılım Bankacılığı üzerine bir din sosyolojisi alan araştırması: İzmir Örneği [Yüksek Lisans Tezi]. İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi.
• Akgün, Y. Z., & Karaşahin, H. (2024). Katılım bankacılığı üzerine bir ölçek geliştirme çalışması. Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 18.
• Akşit, B., Şentürk, R., Küçükkural, Ö., & Cengiz, K. (2012). Türkiye’de dindarlık: Sosyal Gerilimler ekseninde inanç ve yaşam biçimleri (2. bs). İletişim Yayınları.
• Aktürk, H. (2021). İslami finans ile finansın İslamileştirilmesi̇ arasında Türkiye’de faizsiz finans kurumlarına güven problemi̇. EKEV Akademi Dergisi, 88, 159-178.
• Aliyu, S., Hassan, M. K., Mohd Yusof, R., & Naiimi, N. (2017). Islamic banking sustainability: a review of literature and directions for future research. Emerging Markets Finance and Trade, 53(2), 440-470.
• Amin, H. (2008). Choice criteria for Islamic home financing: Empirical investigation among Malaysian bank customers. International Journal of Housing Markets and Analysis, 1(3), 256-274.
• Amin, H., Rahman, A. R. A., Sondoh, S. L., & Hwa, A. M. C. (2011). Determinants of customers’ intention to use Islamic personal financing: The case of Malaysian Islamic banks. Journal of Islamic Accounting and Business Research, 2(1), 22-42.
• Anaç, T., & Kaya, F. (2017). Katılım bankacılığı sektöründe bireysel müşterilerin banka tercih nedenleri üzerine bir araştırma: İstanbul Örneği. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13(2).
• Asutay, M. (2007). A political economy approach to Islamic economics: Systemic understanding for an alternative economic system. Kyoto bulletin of Islamic area studies, 1(2), 3-18.
• Asutay, M. (2010). Islamic banking and finance and its role in the GCC and the EU relationship: Principles, developments and the bridge role of Islamic finance. İçinde Christian Koch & Leif Stenberg (Ed.), The EU and the CGG: Challenges and Prospects, Gulf Research Center.
• Asutay, M. (2012). Conceptualising and locating the social failure of Islamic finance: Aspirations of Islamic moral economy vs the realities of Islamic finance. Asian and African area studies, 11(2), 93-113.
• Asutay, M. (2013a). Islamic moral economy as the foundation of Islamic finance. Islamic finance in Europe: Towards a plural financial system, 5, 55-63
• Asutay, M. (2013b). The development of Islamic banking in Turkey: Regulation, performance and political economy. İçinde V. Cattelan (Ed.), Islamic Finance in Europe: Towards a Plural Financial System. Edward Elgar Publishing Limited.
• Atar, A. (2017). Başlangıcından günümüze Dünyada ve Türkiye’de İslami bankacılığın genel durumu. Journal of History Culture and Art Research, 6(4).
• Bellah, R. (1985). Tokugawa religion: The Cultural roots of modern Japan. Free Press.
• Bhatti, G. A., Hussain, H., & Akbar, Z. A. (2010). Determinants of customer satisfaction and bank selection in Pakistan. Interdisciplinary Journal of Contemporary Research in Business, 2(6), 536-554.
• Calder, R. M. (2014). Sacred profit: A Sociology of Islamic finance [PhD Thesis]. University of California.
• Canbazoğlu Binici, S. (2019). Örnekleme yöntemleri. İçinde H. Özmen & O. Karamustafaoğlu (Ed.), Eğitimde Araştırma Yöntemleri (ss. 56-83). Pegem Akademi Yayıncılık.
• Carruthers, B. G. (2024). Bankalar ve bankacılık hakkında sosyolojik olan nedir? (M. Ökmen, Çev.). İçinde R. Swedberg & M. Granovetter (Ed.), İktisadi Hayatın Sosyolojisi (ss. 407-441). Alfa Yayıncılık.
• Correll, J., Mellinger, C., McClelland, G. H., & Judd, C. M. (2020). Avoid Cohen’s ‘Small’, ‘Medium’, and ‘Large’ for Power Analysis. Trends in Cognitive Sciences, 24(3), 200-207.
• Erdoğan, S., Gedikli, A., & Çevik, E. İ. (2020). The effects of the covid-19 pandemic on conventional and islamic stock markets in Turkey. Bilimname, 2020(42), 89-110.
• Erdoğan, S., Gedikli, A., & Özdemir, S. (2017). Handbook of Research on Sociopolitical Factors Impacting Economic Growth in Islamic Nations. IGI Global.
• Ersezer, Ö., & Günok, M. Z. (2024). İslam ekonomisinin gelişimi ve Türkiye’de katılım bankalarının güncel durumu. Turkish Business Journal, 5(9), 28-36.
• Ete, H., & Yargı, A. (2023). Türkiye’de dindarlık algısı (Toplumsal Eğilimler-3). Ankara Enstitüsü& İstanbul Politikalar Merkezi.
• Faul, F., Erdfelder, E., Lang, A.-G., & Buchner, A. (2007). G*Power 3: A flexible statistical power analysis program for the social, behavioral, and biomedical sciences. Behavior Research Methods, 39(2), 175-191.
• Gedikli, A., & Erdoğan, S. (2016). Katılım bankacılığı: Türkiye ve Dünya uygulaması. İçinde S. Erdoğan, A. Gedikli, & D. Ç. Yıldırım (Ed.), İslam Ekonomisi ve Finansı (ss. 195-247). Umuttepe Yayınları.
• Ghafur, A. (2015). Sociological foundation of Islamic Banking Law legislation as the legal umbrella of economic and Islamic finance development in Indonesia. Tazkia Islamic Finance and Business Review, 9(1), 1-18.
• Guiso, L., Sapienza, P., & Zingales, L. (2003). People’s opium? Religion and economic attitudes. Journal of Monetary Economics, 50(1), 225-282.
• Harvey, D. (2015). Neoliberalizmin Kısa Tarihi (2. bs). Sel Yayıncılık.
• Hassan, M. K., & Aliyu, S. (2018). A contemporary survey of islamic banking literature. Journal of Financial Stability, 34, 12-43.
• Johnstone, R. L. (2016). Religion in society: A Sociology of religion (8. bs). Routledge.
• Karakaya, A., & Karamustafa, O. (2004). Bankalarda teknoloji yoğun finansal ürünlerin kullanılmasında müşteri özelliklerinin rolü. Active Bankacılık ve Finans Dergisi, 38, 1-6.
• Karaoğlu, Ö. (2021). Müslümanların iktisadi-finansal tarih tecrübesi. İçinde M. E. Kocakay (Ed.), Türkiye’nin Kalkınma Reformu: Faizsiz Finans Sisteminin Güçlendirilmesine Yönelik Öneriler. İktisat Yayınları.
• Karasar, N. (2019). Bilimsel araştırma yöntemi: Kavramlar ilkeler teknikler. Nobel Yayıncılık.
• Karaşahin, H. (2024a). Talcott Parsons sosyolojisinde din ve sekülerleşme. İmgelem, 15, 183-204.
• Karaşahin, H. (2024b). ‪Parsons perspektifinden modern toplumların inşasında dini sistemin rolü ve işlevleri‬ (H. Karaşahin, Ed.). Yaz Yayınları.‬‬‬‬‬‬‬
• Katınç, F. (2016). Türkiye’de katılım bankalarının tercih edilmesinde dinin rolü: Van örneği [Yüksek Lisans Tezi]. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Khattak, N. A. (2010). Customer satisfaction and awareness of Islamic banking system in Pakistan. African journal of business management, 4(5), 662.
• Kholili, M. (2023). Sociological study of the development of Islamic banking within the legal system in Indonesia. Journal of Sharia Economics, 4(2).
• Kızılkaya, N. (2012). Modern dönemde faizsiz bankacılık ve fıkhi işleyişi. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 20, 133-150.
• Kızıltepe, K., & Yardımcıoğlu, F. (2017). Diyanet personelinin faiz hassasiyeti üzerine bir araştırma. International Journal of Islamic Economics and Finance Studies, 3(2).
• Köroğlu, M. A. (2022). Özerk kamusal alanlar ve din. Eğitim Yayınevi.
• Kuran, T. (2002). İslam’ın ekonomik yüzleri. İletişim Yayınları.
• Kurtuluş, Y. (1999). Sosyolojik açıdan faiz ve din ile ilişkisi: İktisat ve ilahiyat fakültesi öğrencileri örneği [Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Küçükşen, K. (2011). Din motivasyonlu ekonomik organizasyonlarda olumsuz tecrübelerin din algısı üzerindeki etkileri: İslami holding yatırımcıları üzerine bir araştırma [Doktora Tezi]. Selçuk Üniversitesi.
• Lee, K., & Ullah, S. (2011). Customers’ attitude toward Islamic banking in Pakistan. International Journal of Islamic and Middle Eastern Finance and Management, 4(2), 131-145.
• Lord, C. (2023). Cumhuriyet’in doğuşundan AKP’ye din siyaseti (S. Oğuz, Çev.). İletişim Yayınları.
• Mandaville, J. E. (1979). Usurious piety: The Cash waqf controversy in the Ottoman Empire. International Journal of Middle East Studies, 10(3), 289-308.
• McCleary, R. M., & Barro, R. J. (2006). Religion and Economy. Journal of Economic perspectives, 20(2), 49-72.
• Merton, R. (1968). Social theory and social structure. The Free Press.
• Muscat, M. (2015). Banking on the Divine: Everyday Islamic banking practices in Malaysia [PhD Thesis]. The London School of Economics and Political Science.
• Okumus, H. (2005). Interest-free banking in Turkey: A study of customer satisfaction and bank selection criteria. Journal of Economic Cooperation, 26(4), 51-86.
• Öz, S. (2013). Çok ortaklı şirketlerin dini ve toplumsal temelleri (Yimpaş Örneği) [Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Özçomak, M. S., & Çebi, K. (2017). İstatistiksel güç analizi̇: Atatürk Üniversitesi̇ iktisadi̇ ve idari̇ bilimler dergisi̇ üzerine bir uygulama. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 31(2), 413-431.
• Özdemir, M., & Aslan, H. (2017). Türkiye’de İslami finansın dönüşümünün ekonomi politiği. SETA.
• Özipek, B. B. (2005). 28 Şubat ve İslamcılar. İçinde T. Bora & M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, İslamcılık (2. bs, C. 6, ss. 640-651). İletişim Yayınları.
• Özsoy, İ., Görmez, B., & Meki̇k, S. (2013). Türkiye’de Katılım Bankalarının Tercih Edilme Sebepleri: Ampirik Bir Tetkik. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 20(1).
• Parsons, T. (2005). The Social System. Taylor & Francis.
• Parsons, T. (1984). Religion in postindustrial America: The problem of secularization. Social Research, 51(1/2), 493-525.
• Poyraz, G. (2020). Modern bankacılığın kökleri ve İslam medeniyetlerinde finansal enstrümanlar. İçinde M. Ustaoğlu & A. İncekara (Ed.), Faiz Meselesi: Tarihte Örnek Uygulamalar (3. bs, ss. 273-294). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Qayyum, U., Anjum, S., & Sabir, S. (2020). Religion and economic development: New insights. Empirica, 47(4), 793-834.
• Ramadan, Z. S. (2013). Jordanian criteria for Islamic banks selection. Evidence from the Jordanian banking sector. International Journal of Academic Research in Accounting, Finance and Management Sciences, 3(3), 139-145.
• Rehman, A. A. (2010). Gulf capital Islamic finance: The rise of the new global players. The McGraw-Hill Companies.
• Sadr, S. K. (2020). İslam’ın erken döneminde iktisadi sistem: Kurumlar ve politikalar (H. Şahin, Çev.). Albaraka Yayınları.
• Samuelsson, K. (2018). Din ve iktisadi Faaliyet: Protestan ahlak, kapitalizmin yükselişi ve bilginin suistimali. Liberte Yayıncılık.
• Sarp, Ç. (2009). İktisadi yönelimler ve iş tercihleri üzerinde sosyo-kültürel değerlerin etkileri: Türkiye Finans Katılım Bankası örneği [Yüksek Lisans Tezi]. Kırıkkale Üniversitesi.
• Shadid, A. I. (2022). Emergence of Islamic finance [PhD Thesis]. Cornell University.
• Shafiq, S. (2012). De-Secularizing finance: Islamic banking in Pakistan [PhD Thesis]. University of Notre Dame.
• Sincer, E. (2017). İktisat ve din ilişkisi: zihinsel arka plan ve kurgu. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 22(3), 927-944.
• Smith, P. (2007). Kültürel kuram (S. Güzelsan & İ. Gündoğdu, Çev.; 2. bs). Babil Yayınları.
• Souiden, N., & Rani, M. (2015). Consumer attitudes and purchase intentions toward Islamic banks: The influence of religiosity. The International Journal of Bank Marketing, 33(2), 143-161.
• Şevgin, H., & Çetin, B. (2017). Eğitim araştırmalarında güç analizi ve bir uygulama. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 14(1).
• Şimşek, H., & Bayındır, S. (2020). Geç dönem İslam Fakihlerinin faiz yasağının kökeni ve sürekliliğine ilişkin görüşlerine analitik bir bakış. İçinde M. Ustaoğlu & A. İncekara (Ed.), Faiz Meselesi: Tarihte Örnek Uygulamalar (3. bs, ss. 255-271). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Tekin, H. (2019). Eğitimde ölçme ve değerlendirme. Yargı Yayınevi.
• Tunç, H. (2022). Katılım bankacılığı: Felsefesi, teorisi ve Türkiye uygulaması (12. bs). Nesil Yayıncılık.
• Turner, H. T., Beeghley, L., & Powers, C. H. (2012). The Emergence of Sociological Theory. SAGE.
• Uluç, A. V. (2014). Liberal—Muhafazakâr siyaset ve Turgut Özal’ın siyasi düşüncesi. Yönetim Bilimleri Dergisi, 12(23).
• Usman, H. (2016). Islamic Religiosity Scale, and Its Applied on the Relationship between Religiosity and Selection of Islamic Bank. Journal of Distribution Science, 14(2), 23-32.
• Ustaoğlu, M. (2021). Semavi dinlerde faiz. Grius Yayınları.
• Ustaoğlu, M., & Bayındır, S. (2020). Faiz meselesine giriş. İçinde M. Ustaoğlu & A. İncekara (Ed.), Faiz Meselesi: Tarihte Örnek Uygulamalar (3. bs, ss. 1-16). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Weber, M. (2013). Protestan ahlakı ve kapitalizmin ruhu (E. Aktan, Çev.). Alter Yayınları.
• Wilson, R. (1983). Banking and finance in the Arap Middle East. Palgrave Macmillan.
• Wilson, R. (2000). Challenges and opportunities for Islamic banking and finance in the west: The United Kingdom experience. Islamic Economic Studies, 7(1), 35-59.
• Witham, L. (2010). MarketPlace of The Gods: How Economics Explains Religion. Oxford University Press.
• Yanık, R., & Sumer, S. (2019). Akademisyenlerin İslami bankacılık algısı. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23(3).
• Yavuz, H. (2005). Modernleşen müslümanlar. Kitap Yayınevi.
• Yüksel, S. (2016). İslami bankacılığı ortaya çıkaran nedenler ve İslami bankacılığın finansal istikrara katkıları (S. Erdoğan, A. Gedikli, & D. Çağrı Yıldırım, Ed.). Umuttepe Yayınları.