The Theory of Waḍʿ and the Problem of Linguistic Certainty: An Epistemic Inquiry from Fakhr al-Dīn al-Rāzī to the Philosophy of Language

Yıl 2025, Sayı: 54, 133 - 155, 31.10.2025

Merter Rahmi Telkenaroğlu , Hamza Özen

https://doi.org/10.28949/bilimname.1690711

Öz

This article reexamines the epistemic value of language and the problem of “linguistic certainty” in Islamic thought, focusing on Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s (d. 606/1210) four-component theory of waḍʿ as developed in his work al-Maḥṣūl. The first part offers a detailed analysis of the key concepts of wāḍiʿ (assigner), mawḍūʿ (assigned expression), mawḍūʿ lahu (referent), and the epistemic pathways by which the assignment is known. It also explores how the three origin hypotheses—tawqīfī (revelatory), iṣṭilāḥī (conventional), and hybrid models—are assessed through both rational and textual arguments. Rāzī contends that a word does not necessarily determine meaning, yet he affirms that language remains indispensable for deriving legal rulings. Thus, he formulates a model of language as “necessary but probabilistic.” This formulation rests on the idea that the assigner (wāḍiʿ) cannot always encompass the intent or understanding of the audience (mawḍūʿ lahu), highlighting the structural limits of semantics and the epistemic indeterminacy inherent in the process of linguistic designation. Rāzī’s waḍʿ theory thus presents a framework that questions the epistemic certainty of meaning. In this context, a central question arises: did subsequent developments in waḍʿ literature aim to overcome this semantic skepticism, or did they further extend its implications through new epistemic models? The second part of the article addresses this question by analyzing the post-Rāzī trajectory of the discipline. ʿAḍud al-Dīn al-Ījī (d. 756/1355) systematized waḍʿ through logical categorization ʿAlī Qushjī (d. 879/1474) incorporated mathematical proportionality and Mollā Lutfī (d. 900/1495) introduced a descriptive-linguistic framework informed by physiological, sociological, and historical considerations. Taşköprīzāde’s (d. 968/1561) classification and the Ottoman madrasa curriculum demonstrate the institutionalization of waḍʿ studies. The transformation of waḍʿ theory in these works signifies not merely a conceptual expansion but also a diversification of responses to the problem of linguistic certainty. While Ījī sought epistemic coherence through logical consistency and contextual interpretation, Qushjī pursued formal assurances via proportional logic, and Lutfī reinforced semantic skepticism by examining the psychological and social foundations of meaning. In this way, Rāzī’s epistemic caution was both reconstructed and amplified in different directions. The third section compares Rāzī’s model with modern philosophy of language, drawing conceptual parallels between his emphasis on probabilistic meaning and the theories of Saussure (arbitrariness of the sign), Peirce (the interpretant), Wittgenstein (use theory), and Gadamer (hermeneutic horizon). This study thereby argues that classical waḍʿ discourse provides a unique epistemological framework that can meaningfully contribute to contemporary discussions in semantics, semiotics, and hermeneutics. It further illustrates how the distinction between tawātur (mass transmission) and āḥād (solitary) reports significantly influences the probative value of linguistic evidence in Islamic legal theory. The question of linguistic certainty, as situated at the core of Rāzī’s theory, is inseparable from the reliability and transmission of the terms themselves. A term's meaning is not determined solely by the original designation (waḍʿ) but also by whether the term has been transmitted in a sound, continuous, and widely accepted manner. Rāzī’s thesis on the “infinite meanings and limited expressions” demonstrates that meaning cannot be fixed solely through linguistic assignment rather, the context of use plays a decisive role. In dialogue with al-Qarāfī’s critiques, the article shows how polysemy, metaphor, and semantic transfer function as integral aspects of textual interpretation. The assumption of a perfect correspondence between word and ruling is thus problematized, giving way to a recognition of the layered factors involved in meaning determination. Accordingly, the claim of absolute certainty in language is shown to weaken through the historical transmission of texts, while a cautious, context-based approach still preserves the possibility of juristic reasoning (ijtihād). In conclusion, the study offers an epistemic model that underscores the dynamic and pluralistic nature of Islamic linguistic theories, illustrating how they evolved not as stagnant traditions but as intellectually vibrant engagements. It invites researchers to reconsider the classical Islamic linguistic legacy as a meaningful platform for contemporary inquiry, particularly through the lens of Ottoman intellectual contributions.

Anahtar Kelimeler

theory of waḍʿ , linguistic determinacy , Fakhr al-Dīn al-Rāzī , Ottoman thought , modern philosophy of language

Vazʿ Teorisi ve Dilde Kesinlik Problemi: Fahreddîn er Râzî’den Dil Felsefesine Uzanan Epistemik Bir İnceleme

Öz

Bu makalede, Fahreddîn er Râzî’nin (ö. 606/1210) el Mahsûl’de geliştirdiği dört ögeli vazʿ teorisi merkeze alınarak İslam düşüncesinde dilin epistemik değeri ve “dilde kesinlik” problemi yeniden tartışılır. Birinci kısımda, vâzıʿ, mevzûʿ, mevzûʿ leh ve vazʿı bilme yolları gibi vaz ilmine ilişkin kavramlar ayrıntılı biçimde çözümlenir tevkîfî, ıstılâhî ve karma köken hipotezlerinin aklî naklî delillerle nasıl sınandığı ortaya konur. Râzî, lafzın anlamı zorunlu olarak belirlemediğini, buna rağmen şerʿî hüküm istinbatı için dilin vazgeçilmez bir vasıta olduğunu savunarak “zarurî fakat ihtimale açık dil” modelini formüle eder. Bu yaklaşım, özellikle vazʿ fiilinin failinin (vâzıʿ), muhatap kitlenin niyet ve kastını her zaman kuşatamayacağı düşüncesine dayanır. Böylece anlamın belirlenmesinde semantik bağın zayıflığı ve epistemik belirsizlik, doğrudan vazʿ teorisinin yapısal sınırlarına bağlanır. Râzî’nin vazʿ teorisi, anlamın epistemik kesinliğini sorgulayan bir çerçeve sunmuştur. Bu çerçevede gelişen sonraki vazʿ literatürü, bu şüpheyi ortadan kaldırmaya mı çalışmıştır, yoksa bu şüpheci yaklaşımı derinleştirerek yeni epistemik modeller mi üretmiştir? Îcî, Kuşçu ve Lütfi’nin katkıları bu soruya farklı açılardan yanıtlar sunmaktadır. Aşağıda bu katkılar, ‘dilde kesinlik’ meselesiyle irtibatı bağlamında değerlendirilecektir. İkinci kısımda, Râzî sonrası gelişim hattı incelenir: ʿAdudüddîn el Îcî (ö. 756/1355) vazʿı mantıksal sınıflandırma ile müstakilleştirir. ʿAlî Kuşçu (ö. 879/1474) matematiksel oran kavramlarıyla genişletir. Molla Lütfi (ö. 900/1495) ise fizyolojik, sosyolojik ve tarihsel verilerle betimleyici bir dilbilim açılımı getirir. Taşköprîzâde’nin (ö. 968/1561) tasnifi ve Osmanlı medrese müfredatı, vazʿ ilminin kurumsallaştığı dönemi belgeler. Sonuç olarak, Râzî sonrasında vazʿ teorisinin geçirdiği dönüşüm, ‘dilde kesinlik’ meselesine verilen cevabın çeşitlenmesi anlamına gelir. Îcî bu meseleyi mantıkî tutarlılık ve bağlam merkezli delaletle çözmeye çalışırken, Ali Kuşçu oran-temelli formel bir güvenlik inşa etmeye yönelmiş, Molla Lütfi ise anlamın sosyal ve psikolojik temellerini irdeleyerek epistemik şüpheciliği kuvvetlendirmiştir. Böylece, Râzî’nin şüpheci mirası hem yeniden inşa edilmiş hem de farklı yönlerde derinleştirilmiştir. Üçüncü kısımda, Râzî’nin yaklaşımı modern dil felsefesiyle karşılaştırılır: Saussure’ün göstergesinin keyfîliği, Peirce’in yorumlayıcısı, Wittgenstein’ın kullanım teorisi ve Gadamer’in hermenötik ufku, Râzî’nin terorisiyle vurgusuyla kavramsal paralellik kurar. Çalışma, böylece klasik vazʿ tartışmalarının çağdaş semantik, göstergebilim ve hermenötik literatüre katkı sağlayabilecek özgün bir epistemik çerçeve sunduğunu, İslamî ilimlerin post klasik dönemde çoğulcu biçimde evrildiğini gösterir. Makale, tevâtür ve âhâd rivayetler arasındaki farkın dilsel delil değerini nasıl etkilediğini örneklerle göstererek, usûl-i fıkıh içerisindeki lafız merkezli yorum geleneğinin epistemik sınırlarını tayin eder. Bu sınır tartışması, doğrudan Râzî’nin vazʿ anlayışında merkezî yer tutan “dilde kesinlik” meselesiyle irtibatlıdır. Zira bir lafzın anlamı yalnızca vazʿ sürecinde tayin edilen niyetle değil, aynı zamanda bu lafzın sahih, muttasıl ve yaygın biçimde nakledilip nakledilmediğine bağlı olarak da şekillenir. Bu noktada, dilsel delilin değerini belirleyen unsurlar arasında rivayetin güvenilirlik derecesi temel bir yer işgal eder. Râzî’nin “sonsuz mânâ – sınırlı lafız” tezi, anlamın yalnızca vazʿ yoluyla belirlenemeyeceğini, kullanım bağlamının da bu süreçte belirleyici bir rol üstlendiğini ortaya koyar. Karâfî’nin (ö. 684/1285) bu görüşe yönelttiği eleştiriler eşliğinde, çok anlamlılık, mecaz ve nakil gibi semantik çoğulluk doğuran unsurların metin yorumunda kaçınılmaz bir rol oynadığı gösterilir. Böylece, lafız ile hüküm arasında mutlak bir örtüşme varsayımı sorgulanır ve bunun yerine anlamı belirleyen etkenlerin çok katmanlı yapısına dikkat çekilir. Bu çerçevede, dilde kesinliğe dair iddiaların tarihsel aktarım süreçleriyle zayıfladığı, buna karşılık bağlam temelli ve ihtiyatlı bir yaklaşımın içtihat imkânını koruduğu vurgulanır. Böylece dilde kesinlik iddiasının tarihsel aktarımla zedelendiği, ancak ihtiyatlı kullanımın içtihada imkân verdiği ortaya konur. Çalışma, İslamî dil teorilerini yeni tartışmalara taşımak isteyen araştırmacılara örnek sunmakta ayrıca Osmanlı mirasını tartışma zemini olarak resmetmektedir.

Anahtar Kelimeler

vazʿ teorisi , dilsel kesinlik , Fahreddîn er Râzî , Osmanlı düşüncesi , modern dil felsefesi

Kaynakça

• Ağırkan, Müfide. Errecânî’nin Hayatı ve Divanının İncelenmesi: Belâgat ve Metinlerarasılık Bağlamında Bir İnceleme. İstanbul: Hikmet Yayın Evi, 2023.
• Ağırkan, Müfide. “Sistematik Belâgat İlminin Teşekküllünden Önce Hakikat ve Mecaz Üzerine Dilbilimsel Yaklaşımlar: Bakara Suresi 74. Ayeti”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 10/2 (2024), 581-610. https://doi.org/10.47424/tasavvur.1533557
• Cengiz, Mehdi. “Dilde Kesinlik Konusunda Molla Gürânî’nin Birleştirici Yorumu ve Bunun Eleştirisi”. Trabzon İlahiyat Dergisi 8/2 (Aralık 2021), 139-153. https://doi.org/10.33718/tid.1011887
• Cengiz, Mehdi. “İslam Bilim Tarihinde Dil Çalışmalarının Bilimselleşmesi: Vazʿ İlminin Serüveni”. 2. Uluslararası Prof. Dr. Fuat Sezgin İslâm Bilim Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. M. C. Kaya vd. 389-398. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2023. https://doi.org/10.26650/PB/AA08.2023.002.030
• Cengiz, Mehdi. “Molla Lütfi Özelinde Dilbilim-Vazʿ İlişkisi”. Marife Dergisi 21/1 (2021), 629-646. https://doi.org/10.33420/marife.894205
• Cengiz, Mehdi. “Şemseddin es-Semerkandî’de Lafzî Delillerin Kesinliği Problemi”. Nazariyat: İlahiyat ve Felsefe Dergisi 8/2 (2022), 59-94.
• Cengiz, Mehdi - Fazlıoğlu, Şükran. “Fahreddin er-Râzî’nin ‘Dilde Kesinlik’ Sorununa Yaklaşımı: Tespit ve Tercih”. Kutadgubilig: Felsefe-Bilim Araştırmaları 42 (2020), 37-62.
• Cinnî, İbn. el-Hasais. ed. Abdulhamid el-Hindavi. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1429.
• Cuveynî, Ebû’l-Meâlî Abdulmelik b Abdullah el-. el-İrşâd ilâ Kavaṭıʿı’l-Edille fî Usûli’l-İʿtikâd. ed. Ali Abdulmunim Muhammed Yusuf. es-Saʿâde, 1950.
• Çakmak, Selma. Fıkıh Usûlünde Lafızların Kesinliği Problemi: Fahreddin er-Râzî’den Sadrüşşarîa’ya. ed. Ali Akyıldız vd. İstanbul: Timaş Yayınları, 2022.
• Gadamer, Hans-Georg. Truth and Method. çev. Joel Weinsheimer - Donald G. Marshall. London and New York: Continuum, 2nd revised., 2004. https://web.mit.edu/kaclark/www/gadamer_truth_and_method.pdf
• Gazzâlî, Ebû Hâmid el-. el-Maksadü’l-Esnâ fî Şerhi Meâni Esmâi’llâhi’l-Hüsnâ. ed. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî. Kıbrıs: el-Ceffân ve’l-Câbî, 1987.
• Gleave, Robert. Inevitable Doubt: Two Theories of Shīʿī Jurisprudence. Leiden; Boston: BRILL, 2000. https://books.google.com/books?id=2zZVZN7AOG0C
• Hintikka, Jaakko. “Different Language-Games in Wittgenstein”. Ludwig Wittgenstein: Half-Truths and One-and-a-Half-Truths. ed. Jaakko Hintikka. 279-297. Dordrecht: Springer, 1996. https://doi.org/10.1007/978-1-4020-4109-9_15
• İbn Fâris, Ebû’l-Hüseyin Ahmed b. Fâris el-Kazvînî. Muʿcemu mekâyîsi’l-luğa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: İttihâdu’l-Kuttâbi’l-Arab, 2002.
• İbn Vellâd, Ebû’l-Abbâs Ahmed b Muhammed. el-İntisâr li-Sîbeveyh ale’l-Muberred. thk. Zuheyr Abdulmuhsin. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• İşleme, Akın. “Îcî’nin er-Risâletü’l-vaz‘iyye’sinin İlk Şerhi ve Nispet Sorunu”. İslam Araştırmaları Dergisi 52 (2024), 113-134.
• Kaplangöz, Zahit. “Kemâlüddîn Mesʿûd Şirvânî’nin Şerhu’r-Risâleti’l-Vazʿiyye’si ve İlk Dönem er-Risâletü’l-Vazʿiyye Şerhleri Bağlamında Delaleti Külli Olan Lafızların Vazʿı”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 21/2 (2021), 1175-1196. https://doi.org/10.33420/marife.1009939
• Kaplangöz, Zahit. “Lafzî Delilleri Oluşturan Kelimelerin Rivâyet Açısından Değerlendirilmesi”. İslâmî İlimlerde Lafzî Delillerin Kesinliği Problemi. ed. Mehdi Cengiz - Şeyma Gülsüm Önder. 79-93. Ankara: Kitabe Yayınları, 2024.
• Kaplangöz, Zahit. “Vaz‘ İlminin Bilim Tasnifindeki Yerinin Tespiti”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (Mart 2023), 180-202. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1192954
• Karafi, Ebu’l-Abbas Ahmed b İdris el-. Nefa’isü’l-Usul fi Şerhi’l-Mahsul. ed. Adil Ahmed Abdulmevcud - Ali Muhammed Muavviz. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Laver, John. Principles of Phonetics. Cambridge: Cambridge University Press, 1994.
• Merrell, Floyd. “Charles Sanders Peirce’s Concept of the Sign”. Cognitive Linguistics: An Introduction. ed. Vyvyan Evans - David S. Green. 28-36. London: Routledge, 2005. https://lanlib.alzahra.ac.ir/multiMediaFile/2231223-4-1.pdf#page=45
• Mufid, Abdul vd. “Rereading Nasr Hamid Abu Zayd’s Method of Interpreting Religious Texts”. HTS Teologiese Studies/Theological Studies 79/1 (2023), a8102. https://doi.org/10.4102/hts.v79i1.8102
• Önder, Şeyma Gülsüm. “Temsilin İki Farklı Yüzü: Tanım Ve Unsurları Bağlamında Klasik Delâlet Anlayışı ile Modern Semiyozis Kavramının Karşılaştırmalı Analizi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 21/2 (2021), 1069-1095. https://doi.org/10.33415/daad.955388
• Önder, Şeyma Gülsüm. Yalanın Antropolojisi: Yalan Üzerine Göstergebilimsel Bir İnceleme. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2018.
• Önder, Şeyma Gülsüm - Yavuz, Galip. “Klasik Dönem Arap Dilcilerinin Yalan Kavramına İlişkin Tanımlarının Semiyotik Analizi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/2 (2021), 497-515. https://doi.org/10.51447/uluifd.938372
• Özdemir, İbrahim. “Bir Dil Bilimi Olarak Vaz‘ İlmi ve Tarihsel Gelişimi”. İslam’da Medeniyet Bilimleri Tarihi. ed. Recep Şentürk vd. 1/317-333. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Quine, Willard Van Orman. Word and Object. Cambridge, MA: MIT Press, 1960.
• Razi, Fahreddin. el-Mahsûl. ed. Ṭâhâ Câbir Feyyâḍ el-ʿUlvâni. Beirut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1997.
• Saussure, Ferdinand de. Course in General Linguistics. ed. Charles Bally - Albert Sechehaye. çev. Wade Baskin. New York: Philosophical Library, 1959. https://archive.org/details/SaussureFerdinandDeCourseInGeneralLinguistics1959
• Sürücü, Muhammed Salih. “Vaz‘ İlmi ve ‘el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye’ (İnceleme ve Değerlendirme)”. Amasya İlahiyat Dergisi 13 (2019), 557-590. https://doi.org/10.18498/amailad.585259
• Yeşilyayla, Şeyma. Dilin Vaz‘ı ve İçtihatlara Etkisi: Usûlî Bir İnceleme. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2024.
• Yıldırım, Abdullah. “Adudüddin el-Îcî ve er-Risâletü’l-Vaz‘iyye”. İslam İlim ve Düşünce Geleneğinde Adudüddin el-Îcî. ed. Eşref Altaş. 86/77-94. İlmî Araştırmalar Dizisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İSAM Yayınları, 2017.
• Yıldırım, Abdullah. “Ali Kuşçu ve Risâle fî Vazʿi’l-Müfredât’ı”. İslam Araştırmaları Dergisi 19 (2008), 63-85.