Klasik Belâgat Geleneğinde Aklî Mecazın Mahiyetine İlişkin Tartışmalar

Yıl 2025, Sayı: 54, 157 - 177, 31.10.2025

Müfide Ağırkan

https://doi.org/10.28949/bilimname.1696802

Öz

Çalışma, klasik Arap belâgatında önemli bir mecaz türü olan aklî mecaz kavramını, sadece retorik veya lafzî düzeyde bir sanat unsuru olarak değil; aynı zamanda anlamın oluşumu, fail-fiil ilişkisi, hakikat-kast ayrımı ve dilsel bağlamın inşası gibi daha geniş bir semantik ve epistemolojik düzlemde ele almaktadır. Aklî mecazın, klasik metinlerde görülen yüzeysel örneklerden ibaret olmadığı, bilakis konuşma kastı, bağlam, te’vil ve karine gibi kavramlar etrafında şekillenen çok katmanlı bir anlam sistemiyle iç içe geçtiği bu çalışmanın temel varsayımıdır. Çalışma, bu bağlamda aklî mecazı yalnızca “bir fiilin gerçek failine değil, aklen veya örfen uygun görülmeyen bir unsura isnad edilmesi” biçiminde teknik bir tanımla sınırlamamakta; bu tanımın hangi felsefî ve dilsel zeminlerde tartışıldığını, nasıl bir anlam teorisiyle temellendirildiğini ortaya koymaya çalışmaktadır. Makale, özellikle Sekkâkî (ö. 626/1229) ile Kazvînî (ö. 739/1338) arasında sistematik hâle gelen tanım ve sınır tartışmalarını merkeze almaktadır. Bu iki ismin görüşleri çerçevesinde şekillenen kavramsal çelişkilerin sonraki dönemde Sübkî (öl. 773/1372), Müeyyed el-Ali (ö. 749/1348), Kirmânî (öl. 786/1384) ve Teftâzânî (öl. 793/1390) gibi âlimler tarafından nasıl yeniden formüle edildiğini incelemektedir. Metodolojik olarak çalışma, klasik belâgat metinlerine dayalı karşılaştırmalı metin analizi, kavram haritalandırması ve dilsel bağlam çözümlemesi tekniklerinden faydalanmaktadır. Çalışma aklî mecazı sadece bir belâgat kategorisi değil, aynı zamanda anlamın kurgulanma biçimi, kast-hakikat ilişkisi, dilsel fail ile gerçek failin ayrışması, tefsirî te’vil ile epistemik yorum arasındaki sınır gibi birçok teorik alanı ilgilendiren bir düğüm noktası olarak konumlandırmaktadır. Bu yönüyle makale, klasik belâgat literatürüne doğrudan katkı sunmanın ötesinde, modern anlam felsefesi, hermenötik, tefsir teorisi ve fıkıh usûlü gibi alanlarda yapılacak disiplinlerarası araştırmalara da kavramsal bir köprü kurmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı , Aklî Mecaz , İsnad , Te’vil , Karine

Aesthetics and Meaning in İmruülkays' Poems: The Example of Teşbih-i Temsîlî

Öz

This article revisits the concept of ʿaqlī majāz (rational or logical metaphor) within the classical Arabic rhetorical tradition, positioning it not merely as an ornamental trope but as a pivotal node where theories of meaning, agency, intention, and truth intersect. Focusing on the protracted definitional debate between al-Sakkākī (d. 626/1229) and al-Kazwīnī (d. 739/1338), the study reconstructs how later scholars—al-Subkī (d. 773/1372), al-Muʾayyad al-ʿAlī (d. 745/1344), al-Kirmānī (d. 786/1384), and al-Teftāzānī (d. 793/1390)—absorbed, modified, or critiqued their predecessors’ positions, thereby generating a multilayered semantic network that shaped subsequent rhetorical, exegetical, and legal discourses. Methodologically, the research combines (i) comparative close readings of the foundational texts (especially Sakkākī’s Miftāḥ al-ʿUlūm and Kazwīnī’s Talkhīṣ al-Miftāḥ together with their major commentaries), (ii) conceptual mapping of key terms such as isnād, karīna, taʾwīl, and ḥaqīqa ʿaqliyya, and (iii) contextual-linguistic analysis designed to expose the tacit philosophical commitments that underwrite seemingly technical quarrels over definition. This tripartite framework allows the article to answer three guiding questions: 1. What counts as a “viable” criterion for metaphorical transfer? Sakkākī grounds ʿaqlī majāz in “contradiction with the speaker’s own judgement,” rendering speaker-intention the decisive axis. Kazwīnī rejects this as overly subjective, insisting instead that the test be “contradiction with ontic reality.” By tracing how each author mobilizes ḥaqīqa ʿaqliyya—the correspondence of a statement to rationally verifiable fact—the study clarifies why their definitions diverge and how each definition regulates the boundary between metaphor and falsehood. 2. At what structural level does metaphorical displacement occur? Whereas Sakkākī and Subkī treat displacement primarily as a shift in agent-predicate relations (fiʿl–fāʿil isnād), Muʾayyad and Kirmānī relocate the phenomenon to the level of the whole proposition (tar-kīb), emphasizing causal, temporal, or locative linkages that license alternative readings without altering lexical denotation. Highlighting this structural realignment reveals how the same Qurʾānic verse may be classified differently depending on whether one privileges lexical or propositional semantics. 3. How is ʿaqlī majāz kept distinct from deliberate untruth? All authors admit that metaphor risks collapsing into lie unless an interpretive cue prevents mis-attribution.
Subkī’s dual-criterion model—objective ḥaqīqa ʿaqliyya plus contextually accessible karīna—supplies a workable compromise: the statement must violate literal reality yet furnish sufficient evidential markers to trigger taʾwīl. Teftāzānī further refines this by inserting an explicit “reliance upon interpretable warrant” clause into the general definition of metaphor, thereby excluding both naïve error (the jahil who believes spring literally “greens” vegetation) and intentional deception. The article demonstrates that the cumulative effect of these debates was to stretch ʿaqlī majāz along four analytic axes: criterion of deviation (speaker-based vs. reality-based), modal status of the predicate (intrinsically impossible vs. merely unactualized), locus of transfer (lexeme vs. proposition), and role of interpretive warrant (implicit vs. explicit karīna).
Mapping individual scholars onto these axes clarifies why modern secondary literature often presents the tradition as inconsistently classified: different handbooks silently presuppose different axis-configurations. Beyond offering taxonomy, the study advances two historical claims.

Anahtar Kelimeler

Arabic Rhetoric , Rational Metaphor , Attribution (Isnād) , Ta’wīl (Interpretation) , Qarīna (Contextual Clue)

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Hasan İsmail. en-Nazmü’l-belâgî beyne’n-nazariyyeti ve’t-tatbîk. Mısır: Dâru’t-Tıbâati’l-Muhammediye, 1983.
• Ağaç, Şule. “Kelâm Kavramı Açısından Müsned ve Müsned İleyhin Halleri”. Kilitbahir Dergisi 23 (Eylül 2023), 25-50. ‘Atîk, Abdülazîz. ‘İlmü’l-beyân. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1982.
• ‘Avnî, Hâmid. el-Minhâcü’l-vâdıh li’l-belâga. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezhariyye li’t-Türâs, ts.
• Can, Süleyman. “Klasik Arap Belâgatinde İstiâre Tartışmaları: Sekkâkî ve Kazvînî Örneği”. Harran İlahiyat Dergisi 49 (Haziran 2023), 1-18.
• Cürcânî, Ebû Bekir Abdülkâhir b. Abdurrahman. Delâilü’l-i‘câz fî ‘ilmi’l-meânî. thk. Mahmud Muhammed Şakir. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1992.
• Cürcânî, Ebû Bekir Abdülkâhir b. Abdurrahman. Esrârü’l-belâga fî ‘ilmi’l-beyân. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Desûkî, Muhammed b. ‘Arafe. Hâşiyetü’d-Desûkî ‘alâ Muhtasari’l-meânî li-Sa‘düddîn et-Teftâzânî. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye li’t-Tıbâ‘ati ve’n-Neşr, ts.
• Durmuş, Elif Nur. Bahâ’uddîn es-Sübkî ve Belâgat İlmindeki Yeri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Ebü’l-Munzir, Mahmud b. Muhammed. eş-Şerhü’l-Kebîr li-Muhtesari’l-‘usûl. Mısır: el-Maktebatü’ş-Şâmile, 2011.
• Gündüzöz, Soner. “Klasik ve Modern Arap Literatürü Açısından İslam Düşüncesinde Hakikat ve Mecaz Tartışmaları”. İslami İlimler Dergisi 8/1 (2013), 31-46.
• Habenneke, Abdürrahman. el-Belâgatü’l-Arabiyye. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1996.
• Hanefî, İbrahim ‘Isâmüddin. el-Etval şarhu telhîsi Miftâhü’l-‘ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Hâşimî, Ahmed. Cevâhirü’l-belâga. thk. Yusuf es-Samîlî. Beyrut: el-ektebetu’l-‘Asriyye, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman el-Bağdâdî. el-Hasâis. Mısır: el-Heyetü’l-Mısriyyeti’l-‘Âmme, ts.
• Kâsım, Muhammed Ahmed - Dîb, Muhyıddîn. Ulûmü’l-belâga el-bedî‘ ve’l-beyân ve’l-meânî. Lübnân: el-Müessesetü’l-Hadîse, 2003.
• Kazvînî, Ebü’l-Me‘âlî Muhammed b. Abdirrahmân. el-Îzâh fî ulûmi’l-belâga el-meânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424.
• Kazvînî, Ebü’l-Me‘âlî Muhammed b. Abdirrahmân. el-Îzâh fî ulûmi’l-belâga el-meânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. thk. Muhammed Hafâcî. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, ts.
• Kirmânî, Şemsüddîn. Tahkîku’l-fevâidü’l-gıyâsiyye. thk. Ali b. Dahîlullah el-Avfî. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2003.
• Merâgî, Ahmer b. Mustafa. Ulûmü’l-belâga el-beyân el-meânî el-bedî‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2007.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Ali b. Süleyman b. Ahmed. Tahbîr şerhu’t-Tahrîr fî usûli’l-fıkh. thk. Abdurrahman el-Cibrîn vd. Riyad: Mektebetü’r-Ruşd, 2000.
• Müeyyed-Billâh, Ebû İdrîs. et-Tırâz li’esrâri’l-belâga ve ulûmi hakâiki’l-i’câz. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Unsuriyye, 2002.
• Rifâ‘î, Ahmed Matlûb. Esâlîbü’l-belâga. Kuveyt: Vekâletü’l-Matbû‘ât, 1980.
• Sa‘îdî, Abdülmüteâl. Bugyetü’l-îzâh li-telhîsi’l-Miftâh fî ulûmi’l-belâga. Kahire: Mektebetü’l-’Âdâb, 2005.
• Sarsarî, Necmeddin Süleyman b. Abdülkavî. Şarhu Muhtasari’r-Ravza. thk. Abdüllah et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• Sekkâkî, Ebû Yakup Yusuf b. Ebî Bekr. Miftâhu’l-ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Sekkâkî, Ebû Yakub Yusuf b. Ebî Bekr. Miftâhu’l-Ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407 Hicri., 1987.
• Sübkî, Ebû Hâmid Bahâüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâfî. Arûsü’l-efrâh fî şerhi telhîsi’l-Miftâh. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut, 2002.
• Şensoy, Sedat. “Belâgat Geleneğinde Aklî Mecaz Tartışmaları”. İslam Araştırmaları Dergisi 8 (Temmuz 2002), 1-37.
• Tarâblusîyyi, İbn Abdilhak. Dürarü’r-ferâid. thk. Süleyman Hüseyin. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2018.
• Teftâzânî, Sa‘deddîn. Muhtasarü’l-meânî. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• Yener, Fetullah. Hicrî VII. Asra Kadar Arap Dilbilimcilerinde Mecaz ve Kinaye. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmud. el-Fâik fî garîbi’l-hadis. thk. Ali Muhammed Bicâvî - Mahmud Ebü’l-Fadl İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmud b. Amr. el-Keşşâf an hakâik gavamidü’t-tenzil. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1986.