SOME CONSIDERATIONS ON THE MEMZŪJ (MIXED) METHOD IN THE WRITING OF THE USUL AL-FIQH

Yıl 2025, Sayı: 54, 1 - 31, 31.10.2025

Davut İltaş

https://doi.org/10.28949/bilimname.1699057

Öz

Since its emergence, two main methods were followed in the writing of the usul al-fiqh, one of which was the tariqat al-fuqahā (jurisprudential method) followed especially by the jurists and the other was the tariqat al-mutakallimīn (theological method) followed by the theologians. After these two methods, there is a third style of writing, which Ibn Khaldūn states began with Ibn al-Sāāṭī. Issues such as whether this third style of writing is a separate method, its nature, its nomenclature, which sect or sects followed this style of writing, which works were written according to this style of writing, and the reasons for the emergence of this style of writing have not been made clear enough in the works on usul written in the modern period and in the studies on the history of usul.
The aim of this article is to make a contribution to resolve the ambiguities in such matters. For this purpose, firstly, some of our opinions and determinations regarding the nature of jurisprudential and theological methods will be given, and then a general description of the perception of memzūj (mixed) method will be made based on the works of fiqh methodology written from Hudarī Beg to the present day.
Secondly, the evaluations made by the authors and researchers in these studies regarding the nature of the memzūj method and the works that they accept to have been written according to this method will be mentioned and some of the determinations we have made on them will be given.
Thirdly, our own opinions and evaluations on the nature of the memzūj method will be given. In this framework, we will focus on 1) whether the usulists who wrote works according to this writing style, as some researchers and authors have argued, aimed to compromise in their understanding of usul and to create an eclectic understanding of usul by abandoning the view defended in the sect, and whether this writing style is called memzūj (mixed) method. 2) An evaluation will be made as to which of the works given by authors and researchers as examples of the memzūj method are included in this scope and which are not. 3) We will examine whether the claim that this style of writing is mostly followed by Hanafī jurists, but also by some jurists from other sects, which is expressed by many authors and researchers, is true or not, and we will present our own opinion on this issue and make a proposal and suggestion on the positioning of this style of writing. 4) Finally, the memzūj method, in the sense of writing a procedural work in order to create an eclectic and consensual understanding of usul, will be discussed as a modern phenomenon.

Anahtar Kelimeler

Fiqh methodology , writing fiqh methodology , jurisprudential method , theological method , memzūj method , mixed method.

Fıkıh Usulü Yazımında Memzûc Metot Üzerine Bazı Mülahazalar

Öz

Tedvin döneminden itibaren fıkıh usulü yazımında biri özellikle fakihler tarafından izlenen tarîkatü’l-fukahâ (fıkıhçı yöntem), diğeri kelamcılar tarafından izlenen tarikâtü’l-mütekellimîn (kelamcı yöntem) olmak üzere iki temel yöntem izlenmiştir. İbn Haldûn’un bu iki yöntemden sonra İbnü’s-Sââtî ile başladığını belirttiği bir üçüncü yazım tarzı daha mevcuttur. Bu üçüncü yazım tarzının ayrı bir yöntem olup olmadığı, mahiyeti, isimlendirilmesi, bu yazım tarzının hangi mezhep ya da mezhepler tarafından izlendiği, hangi eserlerin bu yazım tarzına göre yazıldığı ve bu yazım tarzının ortaya çıkmasına etki eden sebepler gibi konular, modern dönemde yazılan usul eserlerinde ve usul tarihine ilişkin yapılan çalışmalarda yeterince açık ve net olarak konulmamıştır.
Bu yazının amacı, bu tür konulardaki belirsizlikleri gidermeye yönelik bir katkı sunmaktır. Bu amaçla öncelikle fıkıhçı ve kelamcı yöntemlerin mahiyetine ilişkin bazı kanaat ve tespitlerimize yer verilecek, ardından Hudarî Bey’den başlayarak günümüze gelinceye değin yazılan fıkıh usulü eserlerine üzerinden memzûc (karma) metot algısının genel bir tasviri yapılacaktır.
İkinci olarak söz konusu çalışmalarda yazar ve araştırmacılar tarafından memzûc metodun mahiyetine ilişkin yapılan değerlendirmelere ve bu metoda göre yazıldığını kabul ettikleri eserlere değinilerek bunlar üzerine yaptığımız bazı tespitlere yer verilecektir.
Üçüncü olarak da memzûc metodun ne olup olmadığına ilişkin kendi kanaat ve değerlendirmelerimize yer verilecektir. Bu çerçevede 1) Bazı araştırmacı ve yazarların ileri sürdüğü gibi bu yazım tarzına göre eser yazan usulcülerin, usul anlayışlarında uzlaşmayı hedefleyip mezhepte savunulan görüşü terk ederek eklektik bir usul anlayışı oluşturmak gibi bir amacı olup olmadığı ve bu yazım tarzının memzûc (karma) metot olarak isimlendirilmesi üzerinde durulacaktır. 2) Yazar ve araştırmacılar tarafından memzûc metoda örnek verilen eserlerden hangilerinin bu kapsama dâhil olduğu, hangilerinin dâhil olmadığına ilişkin bir değerlendirme yapılacaktır. 3) Birçok yazar ve araştırmacı tarafından dile getirilen, bu yazım tarzının çoğunlukla Hanefî usulcüler tarafından izlenmekle birlikte diğer mezheplere mensup bazı usulcüler tarafından da izlendiği iddiasının doğru olup olmadığı incelenecek ve bu konuda kendi kanaatimiz ortaya konularak bu yazım tarzının konumlandırılması konusunda bir teklif ve öneri sunacağız. 4) Son olarak da eklektik ve uzlaşmacı bir usul anlayışı oluşturmak için usul eseri yazımı anlamında memzûc metodun, modern bir olgu olduğuna temas edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh usulü , fıkıh usulü yazımı , fıkıhçı yöntem , kelamcı yöntem , memzûc metot , karma metot.

Etik Beyan

İhtiyaç duyulmamaktadır

Destekleyen Kurum

Yoktur.

Kaynakça

• Ali Cum‘a. Târîhu Usûli’l-Fıkh. Kahire: Dâru’l-Mukaddime, 2015.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usulü. Kayseri: Kimlik Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usulü. Ankara: Bilay Yayınları, 4. Basım, 2017.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: Marmara Ü. İlahiyat F. Vakfı Yayınları, 1988.
• Bâkıllânî. et-Takrîb ve’l-İrşâd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Bedir, Murteza. Fıkıh, Mezhep ve Sünnet. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Bedir, Murteza. “Kelamcı ve Fıkıhçı Usul Geleneklerine İlişkin Bazı Eleştirel Mülâhazalar”. İslam Araştırmaları Dergisi 29 (2013), 65-97.
• Bedir, Murteza. “Mütekaddimûn ve Müteahhirûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/186-188. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Bekdemir, Sezayi. Orta Asya’da Hanefiliğin Gelişimi: Sadrüşşeria Ubeydullah b. Mes’ud. İstanbul: Hikmetevi, 2017.
• Ebû Süleyman, Abdülvehhâb. El-Fikru’l-Usûlî. Cidde: Dârü’ş-Şürûk, 1984.
• Ebu Zehre, Muhammed. Usûlü’l-Fıkh. İstanbul: Tebliğ Yayınları, ts.
• Edîb Sâlih. Tefsîru’n-Nusûs fi’l-Fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1984.
• Ekinci, Ekrem Buğra. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2020.
• Erturhan, Sabri. Fıkıh Usûlüne Giriş. Sivas: Asitan Yayıncılık, 2014.
• Felûsî. Medresetü’l-Mütekellimîn. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2004.
• Hallâf, Abdülvehhâb. İlmü Usûli’l-Fıkh. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1984.
• Hudarî Bey. Usûlü’l-Fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1987.
• İbn Abdişşekûr, Muhibbullâh el-Bihârî. Müsellemü’s-Sübût (Fevâtihu’r-Rahamût şerhi ile). Bulak, 1322.
• İbn Akîl. el-Vâzıh fî Usûli’l-Fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1999.
• İbn Emîru’l-Hâc. et-Takrîr ve’t-Tahbîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbn Haldun. Mukaddime. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1989.
• İbnü’l-Hümâm. et-Tahrîr fî Usûli’l-Fıkh. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1351.
• İbnü’l-Kassâr. el-Mukaddime fi’l-Usûl. thk. Muhammed b. El-Hüseyin es-Süleymanî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• İbnü’s-Sââtî. Nihâyetü’l-Vusûl ilâ ‘İlmi’l-Usûl. Mekke: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, 1985.
• İltaş, Davut. “el-Udde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 42. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• İltaş, Davut. “et-Temhîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 40. TDV Yayınları, 2011.
• İltaş, Davut. “Fıkıh Usulü Yazımında ‘Kelamcılar Yöntemi ve Fakihler Yöntemi’ Ayrımlaşmasının Mahiyeti Üzerine”. Bilimname 17 (2009).
• İltaş, Davut. “Üsmendî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/388-389. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• İltaş, Davut. “Üsmendî”. İslam Düşünce Atlası. 3/991-994. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2022.
• Kahraman, Abdullah. Fıkıh Usûlü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Koca, Ferhat. “Hudarî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/283-284. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Koçak, Muhsin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Köksal, Asım - Dönmez, İbrahim Kafi. “Usûl-i Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/201-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Molla Fenârî. Fusûlü’l-Bedâyi‘ fî Usûli’ş-Şerâyi‘. İstanbul: Matbaatü Şeyh Yahya, 1289.
• Molla Hüsrev. Mir’âtü’l-Usûl fî Şerhî Mirkâti’l-Vusûl. çev. Davut İltaş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2024.
• Mustafa Said el-Hın. Dirâse Târihiyye li’l-Fıkh ve Usûlihî. eş-Şeriketü’l-Müttehide, 1984.
• Nemle, Abdülkerim en-. el-Mühezzeb fî İlmi’l-Usûli’l-Fıkhi’l-Mukâren. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• Özel, Ahmet. “İbnü’s-Sââtî, Muzafferüddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/190-192. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Sadruşşerîa. et-Tenkîh. Kahire: Mektebetü Subeyh, ts.
• Sem’ânî. Kavâtı’u’l-Edille. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1998.
• Seyyid Bey. Usûl-i Fıkıh. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Şaban Muhammed İsmail. Usûlü’l-Fıkh: Târîhuhû ve Ricâluhû. Riyad: Dâru’l-Merîh, 1981.
• Şelebî, Mustafa. Usûlü’l-Fıkhi’l-İslâmî. Bağdat: ed-Dâru’l-Câmiiyye, ts.
• Tâceddîn es-Sübkî. Cem‘u’l-Cevâmi‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Türcan, Talip. Fıkıh Usûlü El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2019.
• Uğur, Seyit Mehmet. “Fıkıh Usûlü Yazımında Memzûc Metot Üzerine Bir İnceleme: İbnü’s-Sââtî’nin Nihâyetü’l-Vusûl’ü Örneği”. Bilimname 38 (2019), 689-724.
• Yaman, Ahmet - Çalış, Halit. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: Marmara Ü. İlahiyat F. Vakfı Yayınları, ts.
• Yaran, Rahmi. “Bihârî”. 6/139. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yığın, Adem. “Fukahâ Metodunun Genel Yapısı Üzerine”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (2003), 65-105.
• Zekiyyüddîn Şaban. Usûlü’l-Fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: Dâru’l-Kütüb, 1971.
• Zeydan, Abdülkerim. el-Vecîz fî Usûli’l-Fıkh. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 1976.