Zamanın Ötesindeki Esrarengiz Topluluk “Soğdlar” ve Türklerle Olan İlişkileri

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 4, 259 - 266, 30.12.2022

Sinan Alper Saka

Öz

İran menşeili bir topluluk olan Soğdlar Orta Asya Türk tarihi açısından önemi tartışılamaz bir konumda bulunmaktadır. Günümüz Orta Asyasındaki üç Türk Cumhuriyetinde toprakları bulunan Sogdiana ülkesi, çağdaşı Hazarlar gibi iki kıtayı birçok yönden birbirine bağlama vazifesini yüzyıllarca ifa etmiştir. İleri düzeyde ticari bilgi ve diplomasiye haiz olan Soğd halkı, yazıya olan düşkünlükleri hasebiyle geniş bir coğrafyanın tarihini aydınlatmada rehber durumundadır. İslam öncesi Türk tarihi çalışmalarında görülen en temel sıkıntının yazılı kaynak eksikliği olduğu bilinmektedir. Bu minvalde binlerce kilometreye yayılmış olduğu görülen Soğd materyalleri, özellikle de Çin kaynaklarının yetersiz kaldığı dönemlerde büyük önem arz etmektedir. Hunlar ile başladığı görülmekte olan Türk-Soğd ilişkileri, Göktürk ve Uygur Kağanlıkları devrinde hızlı bir şekilde gelişerek Orta Asya tarihi açısından önemli sonuçlar doğurmuştur. Yüzyıllar boyunca İç Asya’nın dünya ile bağlantısını sağlamış olan Soğdların bölgede İslamiyet’in yayılma döneminde Türk ve Fars dilleri arasına sıkışarak tarih sahnesinden çekildikleri görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Uygur, ticaret, Soğdlar, alfabe, Göktürkler

Kaynakça

• Caferoğlu, Ahmet (1984), Türk Dili Tarihi I-II, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Çoruhlu, Yaşar (2016), Eski Türklerin Kutsal Mezarları Kurganlar, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Golden, Peter B (2016), Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. Osman Karatay, İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Gumilev, Lev Nikolayevic (2003), Hazar Çevresinde Bin Yıl, çev. D. Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları.
• Klyashtorny S. G. ve Sultanov T. İ (2019), Kazakistan Türkün Üç Bin Yılı, çev. Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin (2020), İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Roux, Jean Paul (2006), Orta Asya Tarih ve Uygarlık, çev. Lale Arslan, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Şeşen, Ramazan (2017), İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
• Altıngök, Ahmet (2018), “İpek Yolu Üzerinde Mübadele Aracı Olarak Kullanılan Gümüş Eşyalar”, Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, C. II/1.
• Ayazlı, Özlem (2020), “Soğdca Bazı Sözcüklerin Eski Uygurcadaki İmlası”, International Journey of Old Uyghur Studies, C. II/1.
• Aydın, Erhan (2017), “Uygur Kağanlığı’nın İlk Dönemlerinde Soğd Varlığı”, Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C. VI/13.
• Azarbay, Guitti (2014), “The Afrasiab Murals: A Pictorial Narrative Reconsidered”, Silk Road, 12.
• Babayar, Gaybullah (2014), “Batı Köktürk ve Orta Asya Bozkır Halklarının Sikkelerindeki Damgalar”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C. I/1.
• Babayar, Gaybullah ve Habibullayev, Arif (2019), “Batı Göktürk Kağanlığının Hakimiyet Simgeleri: Damga ve Mühür”, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, C. XXII/240.
• Baipakov, Karl (2002), “Kazakistan’daki Şehirler ve Yerleşik Kültür”, Türkler Ansikopedisi III, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Battulga, Tsend (2015), “Moğolistan’daki Uygur Harfli Yazıtlar”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, C. IV/2.
• Baykuzu, Tilla Deniz (2014), “T’ang Hanedanlığının Büyük Türk Generali Pu-Ku Huai-En”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. LIV/1.
• Can, Yılmaz (2002), “Anadolu Öncesi Türk Kenti”, Türkler Ansikopedisi III, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Daryaee, Touraj (2010), “Bazaars, Merchants, and Trade in Late Antique Iran”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, V. 30, No. 3, Duke University Pres.
• Eker, Süer (2012), “Orta Asya’nın Gizemli Halkı: Soğdlular”, Türkbilig, S. 20.
• Kara, Gülnar (2018), “Tang Hanedanının Türk Topraklarını Hakimiyet Altına Alma Çabaları”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, S. 84.
• Staviski, Boris (2002), “İpek Yolu ve İnsanlık Tarihindeki Önemi”, Türkler Ansiklopedisi III, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Şahin, Çiğdem (2018), “Gök-Türk Devleti Diplomasisi (552-630)”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, S. 40.
• Şahin, Tahir Erdoğan (2020), “İpek Yolu: Tarihsel Geçmişi, Kültürü ve Türk Dünyası İçin Önemi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XXXIX/67.
• Taşağıl, Ahmet (2009), “Soğd”, İslam Ansiklopedisi, XXXVII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Tekin, Talat (1997), “Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı, Kısaltma: Türkçenin Yazımı”, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 19, Ankara.
• Thierry, François (2002), “Türgişlerden Büyük Uygurlara Türk Kağanlıklarının Para Birimleri”, Türkler Ansiklopedisi III, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Turan, Necmeddin (2018), “Pers İmparatorluk Geleneğinin Abbasi Siyasal Düzenine Etkisi ve İbnül Mukaffa’nın Rolü Üzerine Eleştirel Bir Yaklaşım”, İhya Uluslar arası İslam Araştırmaları Dergisi, C. IV/2.
• Williams, Nicholas Sims (2017), “Soğd Ses Sistemi ve Uygur Alfabesinin Kökeni”, çev. Feryal Korkmaz ve Berker Keskin, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. LVII/57.
• Xinjiang, Rong (2001), “New Light on Sogdian Colonies along the Silk Road”, Lecture at the BBAW on 20th September.
• Yabalar, Halit ve Sağ, Mehmet (2020), “Afrasyab Duvar Resimlerinde Türk Gruplarının Yer Alış Biçimi”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 47.
• Ziemme, Peter (1983), “Uygur Yazısıyla Yazılmış Uygur Yazıtlarına Dair Bazı Düşünceler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten.
• URL-1: https://depts.washington.edu/silkroad/texts/sogdlet.html (e. t. 10.05.22).
• URL-2: https://www.britannica.com/biography/An-Lushan (e. t. 14.05.22).