Hacla İlgili Âyetlerin İşârî Yorumu: Letâ’ifü’l-İşârât Örneği

Yıl 2022, , 45 - 65, 30.06.2022

Enver Bayram

https://doi.org/10.51553/bozifder.1057067

Öz

Bu makalede Kuşeyrî’nin, hacla ilgili âyetleri yorumlarken işârî tefsiri kullanımının mahiyetini ve bu bağlamda âyetleri te'vil biçimini inceleyeceğiz. Tarihsel süreçte müfessirlerin, mensup oldukları ekolün ilkelerini Kur’ân yorumunda dikkate aldıkları görülmektedir. Bu ekollerden biri olan işârî tefsir okulunda müfessirler zâhirİ anlamın yanı sıra bâtınî (işârî) mânaya da yer vermiştir. Hatta kimi zaman bu müfessirler zâhiri anlamdan ziyade işârî mânayı önceleyebilmiştir. Bu ekole mensup müfessirlerden biri de Kuşeyrî’dir. Kuşeyrî, işârî tefsir alanında özgün yorum biçimi geliştiren ender müfessirlerdendir. Onun sûfî bir müfessir olmasının rolü bunda yadsınamaz. O, tefsirinde itikâd ve muamelatla ilgili konular yanında ibadetle alakalı hususlarda da işârî yorumlara yer vermiştir. Benzer biçimde müfessir, hac ile ilgili âyetlerin tefsirinde işârî yorumu ön plana çıkarmakta; zâhiri anlamı ikincil olarak değerlendirmektedir. Kuşeyrî hac ibadeti ile ilgili yaptığı işârî yorumları Allah’a yakınlaşma vesilesi olarak değerlendirmiştir. Kuşeyrî’ye göre hac ibadetini yerine getiren kimse çeşitli makamlardan geçerek Allah’a ulaşma noktasında mesafe kat edecektir. Ancak hac ibadetini ifa etmeyenler bu imkândan mahrum kalacaktır. Bu çalışmada Kuşeyrî’nin Letâ’ifü’l-işârât adlı tefsirinde yer alan hacla alakalı işârî yorumlar ele alınacaktır. Öncelikle işârî tefsirin tanımı ve mahiyetine yönelik kısa bir bilgi verilip ardından da Kuşeyrî’nin hac ile ilgili âyetler hakkında yaptığı işârî yorumlar incelenecektir. Bunun yanında tefsirinde geçen bazı tasavvufî kavramlar da açıklanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kuşeyrî, İbadet, Hac, İşârî Tefsir

Ishārī Tafsīr of Qur’anic Verses Related to Pilgrimage: The Example of Laṭā’if al-ishārāt

Öz

We will examine the nature of al-Qushayrī’s use of ishārī tafsīr while exegeting the verses about pilgrimage, and in this context, the form of ta’vīl of the verses in this article. It seems that in the historical process, mufassirs take into account the principles of the schools they belong to while interpreting the Qur’an. In the ishārī tafsīr school, one of these cults, the mufassirs gave place to the esoteric (ishārī) meaning as well as the apparent meaning. Sometimes these mufassirs were able to prioritize the ishārī meaning rather than the apparent meaning. One of the mufassirs belonging to this school is al-Qushayrī. al-Qushayrī is one of the rare mufassirs who developed an original form of interpretation in ishārī tafsīr. The role of his being a Sufi commentator is undeniable in this. He, in his tafsīr, he included ishārī interpretations on matters related to worship as well as issues related to faith and treatment. Similarly, the mufassir brings the ishārī interpretation to the fore in the tafsīr of the verses about the pilgrimage and considers the apparent meaning as secondary. al-Qushayrī evaluated his ishārī interpretations about the pilgrimage to get closer to Allah. According to al-Qushayrī, a person who performs the pilgrimage will go through various stages and go a long way in reaching Allah. However, those who do not perform the pilgrimage will be deprived of this opportunity. In this study, the ishārī interpretations of the pilgrimage in al-Qushayrī’s al-tafsīr named Laṭā’if al-ishārāt will be discussed. First of all, a brief information about the definition and nature of ishārī tafsīr will be given, and then al-Qushayrī’s ishārī interpretations about the verses related to pilgrimage will be examined. In addition to this, some sufistic concepts in his tafsīr will also be tried to be explained.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, al-Qushayrī, Ishārī Interpretations, Worship, Pilgrimage

Kaynakça

• Acem, Refik. Mevsûatü mustalahâti’t-tasavvufi’l-İslâmî. Lübnan: y.y., 1999.
• Akpınar, Ali. “İşârî Tefsir ve Kuşeyrî’nin Besmele Tefsiri”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 9 (2002), 53-92.
• Altuntaş, Mehmet. “Evrensel İslâm Kardeşliğinin Tesisi ve Kur’ân’da Hac İbadeti”. Sosyolojik ve Psikolojik Boyutlarıyla Hac. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu. Ankara: AÜİF Yayınları, 1974.
• Ay, Mahmut. “İşârî Tefsiri Yeniden Düşünmek”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (2011), 103-148.
• Baklî, Ebû Muhammed Sadrüddîn Rûzbihân b. Ebî Nasr. Arâisü’l-beyân fî hakâiki’l-Kur’ân. thk. Ahmed Ferid. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2008.
• Bayram, Enver. “Rûzbihan-ı Baklî’nin Arâisü’l-Beyân’ında İbadetlere Dair Bazı İşârî Yorumlar”. Amasya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi [Amasya İlâhiyat Dergisi = Amasya Theology Journal] 7/11 (2018), 201-219.
• Boks, Abdullah A. “Arafât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/261-263. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Ağaç Yayınları, 2009.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcü’l-luga. thk. Ahmed ‘Abdülgafûr Attar. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Çelik, Hüseyin. Kur’ân’a İşârî Yaklaşımlar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2021.
• Demirli, Ekrem. “Kuşeyrî’den İbnü’l-Arabî’ye İşâri Yorumculuk Hakkında Bir Değerlendirme: İşarî Yorumdan Tahkîke Doğru Kur’ân-ı Kerim Yorumculuğunun Gelişimi”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi [Atatürk Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi] 40 (2013), 121-142.
• Durmuş, İsmail. “Kinaye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/34-36. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Ferâhîdî, Ebû ‘Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. ‘Amr b. Temîm. Kitâbü’l-‘ayn. thk. Mehdi Mahzumî-İbrâhîm es-Semaraî. b.y: y.y., ts.
• Gürkan, Menderes. “Vakfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/463-465. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Harman, Ömer Faruk. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/382-386. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• İbn Acîbe, Ahmed el-Hasenî. Tefsîru’l-Fâtihati’l-kebîr. thk. Bessâm Mahmûd Bârûd. Ebû Dabi: el-Mücemmeu’s-Sekâfî, 1999.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr. h. 1414.
• İsfahânî, Rağıb. el-Müfredât. çev. Yûsuf Türker. İstanbul: Pınar Yayınları, 2012.
• Karaman, Hayreddin vd., İlmihal İman ve İbadetler. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ts.
• Kuşeyrî, ‘Abdülkerîm. Letâʾifü’l-işârât. thk. İbrâhîm el-Besyûnî. Mısır: el-Hey’eti’l- Mısrıyyeti li’l-Kitâb, ts.
• Mevsılî, ‘Abdullâh b. Mahmud. el-İhtiyâr li ta’lîli’l-muhtâr. Beyrut: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 2009.
• Öğüt, Salim. “İhram”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/539-542. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Öğüt, Salim. “Sa‘y”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/206-207. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Özaydın, Abdülkerim. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/386-389. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. et-Tibyân fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: y.y., 1981.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Teklif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/385-387. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Şener, Mehmet. “Mina”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/96-97. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. çev. Abdullah el-Khalidî. Lübnan: y.y., 1996.
• Tosun, Necdet. “Sır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/115-116. Ankara: TDV Yayınları 2009.
• Uludağ, Süleyman. “Fakr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/132-134. Ankara: TDV Yayınları 1995.
• Uludağ, Süleyman. “İşârî Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/424-428. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Uludağ, Süleyman. “Müşâhede”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/152-153. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Ünal, Sadettin. “Kâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/14-21. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Yaran, Rahmi. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/410-413. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Yıldırım, Ahmet. “İslam Düşünce Geleneğinde İşârî ve İrfani Yorum”. İslam ve Yorum Temel Tartışmalar, İmkânlar ve Sorunlar. Malatya: TDV Yayınları, 2017.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zerkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilü’l-‘İrfân fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1996.