İran Havzası’nda Tarih Yazıcılığı

Yıl 2025, Sayı: 25, 144 - 164, 27.06.2025

Abdulkadir Macit

https://doi.org/10.34085/buifd.1631430

Öz

Müslümanlar İslam’ın kendine özgün tarih tasavvurunun yanı sıra kadim medeniyet havzalarındaki birikimini tevarüs ederek tarih yazıcılığını daha sistemli ve metodolojik bir hale getirmişlerdir. 7-10. asırda teşekkül eden tarih yazıcılığı Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler, Sâmânîler ve Gazneliler dönemlerinde İran bölgesindeki insanlar ve tarih birikimiyle birlikte şekillenmiştir. Bu sayede İran havzasının tarih yazıcılığı da değişmiş ve gelişmiştir. Ancak havzanın asıl etkisi ve katkısı, tarih yazıcılığının gelişimini sürdürdüğü 11-18. asırlarda gerçekleşmiştir. Bu dönemde havzada Selçuklular, Hârizmşahlar, İlhanlılar ve Timurlular, Arapçanın yanı sıra Farsça ile lisanî bir zenginlik oluşturmuşlar ve tarih yazıcılığının gelişimini daha da derinleştirmişlerdir. Ancak özellikle Safevîler, Afşarlılar, Zendler, Kaçarlar ve Pehlevîler dönemlerinde tarih yazıcılığında Farsçanın hâkim dil olması ve Şiâ’nın tarih yazıcılığının merkezine yerleşmesi ile yeni bir istikamet belirlemiştir. Bu çalışmanın temel önemi İran havzasında tarih yazıcılığının bütününü Müslümanların havzada gelişim gösteren katkısını ve etkisini bütünlüklü ve derinlikli bir şekilde ortaya koyma adımını atmasıdır. Bu çalışmanın amaçları arasında ülkemizde İran havzasına yönelik gelişim gösteren ilgiyi güçlendirmek ve özellikle hem mezhebî yaklaşım ve kurgudan hem de modern daraltıcı ve dönüştürücü durumdan uzaklaşmış olarak havzaya daha sahih ve makul bakabilmeyi temin etmek vardır. Çalışmada kullanılan yönteme gelince, İran havzasında sayısı onu aşan mezkûr hanedanlar üzerinden tarih yazıcılığı süreci takip edilmiş, bu hanedanlarda yaşayan dört yüzün üzerinde tarihçi ve eserleri tek tek belirtilmiş ve eserlerin türü, usûlü ve etkileri tartışılmıştır. Sonuçta İran’da bugün var olan mezhebî ve modern daralmadan ve dönüşümden kurtuluşu temin edecek olan potansiyelin yine Müslümanların tarih yazıcılığı ilkeleri, tecrübeleri ve birikimlerinin olduğu gün yüzüne çıkarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, İran, Tarih Yazıcılığı, Şiîlik, Farsça

Historiography in Iran

Öz

Muslims made historiography more systematic and methodical by inheriting Islam's unique conception of history and its accumulation in ancient civilizational basins. The historiography formed in the 7th to 10th centuries was shaped by the people and historical accumulation in the Iranian region during the periods of Rashidun Caliphate, Umayyads, Abbāsids, Sāmānids, and Ghaznavids. In this way, the historiography of the Iranian basin also changed and developed. However, the main impact and contribution of the basin was realized in the 11th-18th centuries, when historiography continued to develop. During this period, the Seljuks, Khwarizm Shahs, Ilkhanids, and Timurids in the basin created a linguistic richness with Persian as well as Arabic and further deepened the development of historiography. However, especially during the Safavid, Afsharid, Zend, Qajar, and Pahlavi periods, Persian became the dominant language of historiography and Shi'ism became the center of historiography, which set a new direction. The main significance of this study is that it takes the step of presenting the whole historiography in the Iranian basin in a holistic and in-depth way to reveal the contribution and influence of Muslims in the basin. Among the aims of this study is to strengthen the developing interest in the Iranian Basin in our country and to ensure a more authentic and reasonable view of the Basin, especially away from both sectarian perceptions and constructs and modern narrowing and transforming approaches. As for the methodology used in the study, the process of historiography in the Iranian basin has been followed through more than ten dynasties, more than four hundred historians who lived in these dynasties and their works have been mentioned one by one, and their genres, methods and effects have been discussed. As a result, it has been revealed that the potential that will provide a way out of the sectarian and modern contraction and transformation exists.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Iran, Historiography, Shiism, Persian

Kaynakça

• Afacan, Serhan vd. (ed.). İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Afacan, Serhan. “Pehlevî Dönemi (1925-1979) Kaynakları: Arşivler ve Kurumlar”. İran’da Tarih Kaynakları ve
• Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Ahmadvand, Zienab. “Devrim Sonrası İran’ında Tarihçilik Akımları”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. 493-508. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Ahunzade, Mirza Fethiali. Elifba-yı Cedid ve Mektubat. haz. Hamid Muhammedzade. Tebriz: İhya, 1357.
• Aka, İsmail. Mirza Şahruh ve Zamanı (1495-1447). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994.
• Alan, Hayrunnisa. “Timurlu Dönemi (1370-1507) Tarih Kaynakları”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. 147-170. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Anonim. Âlem-Ârâ-yı Safevî. be-kûşeş-i Yedullah Şükri. Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, 1350.
• Asadi, Hasan. “Afşar Dönemi (1736-1751) Kaynakları”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. 265-298. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Atabaki, Touraj. Historigraphy and Crafting İraniannational İdentity. London: I. B. Tauris, 2009.
• Bağdatî, Bahâeddin Muhammed b. Müeyyed. et-Tevessül ile’t-teressül. nşr. Ahmed Behmenyar. Tahran: Şirket-i Sihâmî, 1315.
• Bel‘amî, Ebû ‘Alî. Tȃrîh-nâme-yi Taberî. 3 cilt. nşr. Muhammed Rûşen. Tahran: Süruş, 1994.
• Bigdelo, Reza. “Milliyetçi Tarihyazımı ve Modern İran Devletinin Oluşumu”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. 477-492. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Bîrûnî, Ebû Reyhân Muhammed b. Ahmed. Tahkîku mâ li‟l-Hind. çev. Kıvameddin Burslan, haz. Ali İhsan Yitik. Ankara: TTK Yayınları, 2015.
• Cüveynî, Alaaddin Atamelik. Tarih-i Cihan Güşa. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Çelik, Muhammed Bilal. “Şibaniler ve Astrahaniler Devri Yerli Vekayinâmeleri”. History Studies, İnternational Journal of History 4/2 (July 2012), 95-199.
• Demir, Mustafa. “İslam Ortaçağ’ında İran Bölgesindeki Tarih Yazıcılığı”. Ankara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 34 (2007), 255-265.
• Deniz, Şefaattin – Asadi, Hasan. “Safevî Tarihi (1501-1736) Kronikleri”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. 189-264. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Deniz, Şefaattin – Demir, Mesut. “Zend Tarihinin (1751-1794) İran ve Osmanlı Kaynakları”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. 297-326. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Dilek, Kaan - Çetin, Altan. Safevî Tarihi/Safevî Tarihinin Kaynakları. Ankara: Kadim Yayınları, 2011.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe. Ahbâru’t-Tıvâl. çev. Zekeriya Akman vd. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Esterâbâdî, Mîrzâ Muhammed Mehdî Hân. Cihânguşâ-yı Nâdirî. tsh. Envâr. Tahran: Encümen-i Âsâr-i Millî, 1341.
• Gerdîzî, Ebû Saʻîd ‘Abdu’l-Hayy ed-Dehhȃk b. Mahmûd-i. Zeynu’l-ahbâr. çev. Necati Lügal. Ankara: TTK Kütüphanesi, 1942.
• Gorji, Zohair Siamian. “İslamî Dönem İran Dünya Tarihi Yazıcılığında İran Kimliğinin Sürekliliği”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. 429-476. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Gündüz, Tufan. “Safevî Dönemi Kaynaklarına Dair Kısa Bir Değerlendirme”. GEFAD: Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi 29/1 (Prof. Dr. Reşat Genç Özel Sayısı) (2019), 498-510.
• Gürbüz, Meryem. “Harezmşahlar (1098-1231) Tarihi Çalışmalarında Reşȋdüddin Vatvât (ö. 1177)’a Ait Münşeât
• Mecmualarının Önemi”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. 103-120. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Gürbüz, Meryem. Hârizmşahlar; Devlet Teşkilatı -Ekonomi-Kültür. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2014.
• Hândemîr, Mahmûd bin. Târîh-i Habîbü’s-Siyer. bâ-mukaddime. Celâleddin Hümâî. Tahran: İntişârât-ı Hayyâm, 1380.
• Hândemîr, Mahmûd bin. Târîh-i Şah İsmail ve Şah Tahmasb-ı Safevî. tsh. Muhammed Ali Cerrâhi. Tahran: Neşr-i Güstere, 1375.
• Hârizmî, Muhammed b. Mûsâ. Sûretü’l-arz. nşr. Fuat Sezgin. Frankfurt: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1992.
• Hemedânî, Reşîdüddîn Fazlullâh. Câmi‘üt-Tevârîh-i Reşîdüddîn Fazlullâh Hemedânî. tsh. Muhammed Rûşen-Mustafa Mûsevî. Tahran: İntişarat-ı Elburz, 1373.
• Herevî, Emîr Sadreddîn İbrâhîm Emînî. Fütuhât-ı Şahî., haz. Muhammed Rızâ Nesîrî. Tahrân: Encümen-i Âsâr ve Mefâhîr-i Ferhengî, 1383.
• Günaltay, Şemseddin. İslam Tarihinin Kaynakları-Tarih ve Müverrihler. İstanbul: Endülüs Yayınevi, 1991.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddime. çev. Zakir Kadiri Ugan. İstanbul: MEB Yayınları, 1991.
• İbn Rüste. Kitâbu’l-A‘lâku’n-Nefîse. Leiden: E.J. Brill, 1967.
• Isfahânî, Hamza-i. Târîh-i Peyâmberân ve Şâhân. çev. Cafer Şîar. Tahran: Emîrkebîr, 1367 ş.
• İbn Bībī, el-Hüseyn b. Muhammed b. ‘Alī el-Ca‘ferī er-Rugedī. el-Evāmirü’l-‘Alā’iyye fī’l-Umūri’l-‘Alā’iyye. haz.
• Adnan Sadık Erzi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1956.
• İnalcık, Halil. Şair ve Patron, Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerine Sosyolojik Bir Deneme. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2003.
• Javadzadeh, Alireza. “Hüviyet-i Milli ve Cereyan-i İnkilab-i İslami”. Marifet-i Siyasi 2/2 (1389/2011), 165. Karadeniz, Yılmaz. “Kaçar Dönemi (1795-1925) Tarih Kaynakları”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. 327-348. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Kummî, Kâdı Ahmed bin Şerefeddin el-Hüseyin el-Hüseynî. Hulâsatü’t-Tevârîh. tsh. İhsân İşrâkî. İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran: 1980.
• Macit, Abdulkadir. “Müslümanlarda Tarih Yazıcılığının Teşekkül Dönemi (M. 7.-10. Yüzyıllar)”. Trabzon İlahiyat Dergisi 11/1 (Haziran 2024), 107-114.
• Makdisî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-Tekâsim fî Ma‘rifeti’l-Ekâlîm (İslam Coğrafyası). çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2015.
• Melville, Charles. “The Mongol and Timurid Periods, 1250-1500”. Persian Historiography. ed. Charles Melville. New York: I. B. Tauris, 2012.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Mürûcü’z-Zeheb ve Me‘âdinü’l-Cevher. çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2005.
• Mustavfî, Muhammed Muhsin. Zübdetü’t-tevârîh. be-kûşiş-i Bihrûz-i Gûderizî. Tahran: Bunyâd-i Mevkûfât-i Mahmûd Afşâr, 1375.
• Münşî-yi Türkmen, İskender Bey. Târîh-i Âlem-Ârâ-yı Abbâsî. çev. Ali Genceli. haz. İsmail Aka. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
• Nerşahî, Ebû Bekr Muhammed b. Ca‘fer. Târîh-i Buhârâ. çev. Abdullah Duman. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2013. Ökten, Ertuğrul. “Gazneli (963-1186) Tarihyazıcılığında İktidarın Kurgulanması: Utbî’nin Tarihü’l-Yemînî’si”.
• İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. 41-58. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Orta Çağ İran Tarih Yazıcılığına Kısa Bir Bakış”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. 371-402. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Özgüdenli, Osman Gazi. Ortaçağ’da Türkler, Moğollar, İranlılar (Kaynaklar ve Araştırmalar). İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2020.
• Piyadeoğlu, Cihan. “Büyük Selçuklular (1040-1157) Hakkında Bilgi Veren Kaynaklar”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. 59-102. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Rumlu, Hasan. Safevî Şahı II. İsmail. çev. Hasan Asadi-Şefaattin Deniz. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2017.
• Sevâkıb, Cihân-bahş. Tarîh-Nigârî-i Asr-ı Safevîyye. Şirâz: İntişârât-ı Nevîd, 1380.
• Şah Tahmasb-ı Safevî. Tezkire. çev. Hicabi Kırlangıç. İstanbul: Atlas Yayınları, 2015.
• Şâmî, Nizâmüddîn-i. Zafernâme. çev. Necati Lugal. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987.
• Şeşen, Ramazan. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı. İstanbul: İstanbul Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma (İSAR) Vakfı Yayınları, 1998.
• Şirâzî, Abdi Beğ. Tekmiletü’l-Ahbâr. çev. Şefaattin Deniz-Hasan Asadi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2019.
• Tihranî, Ebu Bekr-i. Kitâb-ı Diyarbekriyye. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Togan, Zeki Velidi. Tarih’te Usûl. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2019.
• Turay, Esra Doğan. “Ortaçağ’da İran’da Farsça Tarihyazım Geleneği”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 8/4 (2021), 1773-1801.
• Utbî, Muhammed b. Abdülcebbâr. el Yemînî fî şerhi ahbȃri’s-Sultȃn Yeminu’d-devle ve Emînu’l-mille Mahmûd el-Gaznevî. nşr. İhsȃn Zunûn es-Sȃmirî. Beyrut: Dâru’t-Talîa, 2004.
• Usta, Aydın. “Tevâif-i Mülûk (820-1040) ve Sâmânîler (819-1005) Dönemlerine İlişkin Kaynaklar”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. 29-40. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Usta, Aydın. Türklerin İslamlaşma Serüveni, Sâmânîler. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2013.
• Vatvât, Reşȋdüddin. Ebkârü’l-Efkâr fi’r-resâil ve’l-eşʻâr. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, F. 424, 1a-66a.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî İshâk. Târîh-i Yâkûbî. thk. Abdulemir Muhina. Beyrut: Şeriketü’l-Âlami’l-Metbuat, 2010. Zerrinkub, Abdü’l-Hüseyin. Do Karn-ı Sukut. Tahran: Sohen, 1379.