İran’ın Azerbaycan Siyaseti; Karabağ Savaşları Örneğinde

Yıl 2022, Cilt: 1 Sayı: 1, 127 - 149, 31.03.2022

Telman Nusretoğlu , Oder Alizade

Öz

Bu çalışmada İran-Azerbaycan münâsebetleri, Azerbaycan adıyla ilk millî devletin kurulduğu tarihten başlayarak ele alınmıştır. 1918-1920 yıllarını kapsayan bu dönemdeki ilişkilere değinildikten sonra araştırmanın esas odak noktası olan İran-Azerbaycan münâsebetlerinde İran’ın Karabağ siyaseti üzerinde durulmuştur. Bu tarihî süreç, Azerbaycan Türklerinin millî özgürlük hareketi dönemi olarak ifâde ettiğimiz 1980 yılının sonlarından îtibaren başlamakta ve 30 yılı aşkın bir devri kapsamaktadır. Bu süreçte İran, Karabağ meselesinde kendine özgü bir tutum sergilemiştir. İran’ın Karabağ siyâsetinin başladığı söz konusu dönemdeki tutumu, son Karabağ savaşı döneminde de değişmez olarak kalmıştır. İran’ın Karabağ meselesine yaklaşımı yerine göre çok aktif, yerine göre bekle gör, esâsen de Ermenistan tarafına destek şeklinde ilerlemiştir. Bu desteğin siyasî, iktisadî ve askerî boyutlarının olduğu unutulmamalıdır. Azerbaycan adlı bir Türk devletinin varlığını kabullenememekle birlikte ahalisinin esas çoğunluğu Müslüman olan ülkelere kendi siyasî-dinî rejimini ihraç etmek isteyen İran, Azerbaycan örneğinde yapmak istediği gibi, Müslüman halkların olduğu diğer devletlerde de iç karışıklık, istikrarsızlık havasının hâkim olmasını kendi siyâseti için yararlı görmüştür. İzlediği bu siyâset doğrultusunda İran son iki Karabağ savaşında Ermenistan yanlısı bir tutum sergilemiştir. İran’ın bu tutumu son Karabağ savaşında kendini açık bir şekilde göstermiştir. İran’ın savaş sürecinde Azerbaycan sınırına ordu birliklerini toplaması, askerî tatbikat yapması ve kendi sınırları üzerinden Ermenistan’a askerî yardım göndermesi, onun Karabağ siyâsetinin esasını teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Karabağ, Azerbaycan, İran, Siyaset

Kaynakça

• Azerbaycan Cumhuriyeti Âli Sovyeti’nin Millî Şurâsı’nın kararı http://www.e- qanun.az/framework/6807 (son erişim: 22.02.2022)
• ADR-İran Diplomatik Münasəbətləri Qafqaz Fövqaladə Komissiyasının Sənədləri İşığında, (Ş. Yahyayev, Çev.) Bakü, Şərq-Qərb yayınları, 2017.
• Alakberli, A. (2008). Gerbi azerbaycanlıların 1988-ci il soygırımı. Nurlan Neşriyatı.
• Atnur, İ. E. ve Demirel, K. (2021). Mircefer bağırov örneğinde sovyetler birliğinin ikinci dünya savaşında iran politikası. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, 11 (4), Aralık.
• Alizade, O. (2020). Türklüğün azerbaycan’daki mukadderatı. Kutlu Yayınevi.
• Dağlıg garabağ: hadiselerin hronikası. Azerbaycan Respublikası Dahili İşler Nazirliyi (1988-1994), Bakü, Veten Neşriyat, 2005.
• Demirtürk, S. (2020). İran türklerinin örgütlü mücadele girişimleri ve buna yönelik kurduğu teşkilatlar. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 8 (25).
• Eliyev, F. ve Hesenov, U. (2007). İrevan hanlığı. Şerq-Gerb Yayınları.
• Erol, M. S. ve Bilgetürk, İ. (2020). Mehdilik anlayışı kapsamında iran dış politikası üzerine bir inceleme. Bölgesel Araştırmalar Dergisi, Mayıs, 4 (1).
• Güney Azerbaycan Televizyonu remsi internet sitresi. (Son erişim: 22.02.2022). https://www.gunaz.tv/az/new/amneyi-z-rbaycan-t-hdid-etdi-ezlikc-ill-yey-c-kl-r-1633327324
• Hüseyinli, İ., Halilzade, F. vd. (2012). Azerbaycanlıların soygırımı, I. Cild, Azerbaycan Gazeti Yayınları.
• İsmayılov, A. (2010). Sumgayıt SSR-nin sügutunun başlanğıcı. Çaşıoğlu Neşriyatı.
• Kasımlı, M. “Zengezur’un Ermenistan’a Verilmesi: Möteber Menbeler Ne Deyir?”
• https://ikisahil.az/post/211602-zengezurun-ermenistana-verilmesi-moteber-menbeler-ne-deyir, (Erişim Tarihi: 19.02.2022).
• Milliyet Gazetesi (Son erişim: 15.02.2022),
• https://www.milliyet.com.tr/dunya/aliyevden-irana-sert-yanit-6613053
• Urud, M. (2005). Zengezur. Nurlar Neşriyatı.
• Nasibzadə, N. (1997). Bütöv azərbaycan. Ay-Ulduz Nəşriyyatı.
• Neciyev, E. ve Gasımlı, T. (2020). Azerbaycan-iran ilişkileri, Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8/4.
• Resulzade, M. E. (2014). Eserleri. V. Cilt. (Ş. Hüseyinov, Haz.). Kanun Neşriyatı.
• Sarıkaya, Y. (2021). İran’ın ikinci karabağ savaşı tutumu; takke düştü, kel göründü. Giresun Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 7 (1).
• Shafler, B. (2008). Sınırlar ve Kardeşler (İran ve Azerbaycanlı Kimliği). (A. Gara ve V. Kerimov, Çev.). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Şahin, M. (2008). İran’ın dış politikasının dini retoriği. Akademik Ortadoğu, 2 (4).
• Şeker, Ş. (2021). İran ve güney kafkasya: pragmatist bir dış politika. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6, (1).
• Tuncerli, Ö. (2019). Dağlık karabağ sorunu kapsamında 1988 sumgayıt olayları. Ulisa: Uluslararası Çalışmalar Dergisi, 3(2).
• Veliyev, C. (2020). Azerbaycan- türkiye stratejik ortaklığı. Ötüken Neşriyat.
• Yeni Müsavat Gazetesi (Son erişim: 22.02.2022), https://musavat.com/news/iran-butun-serhedlerimiz-boyunca-ordu-yigir-sensasion-gelisme_833271.html?d=1