BÜYÜK KAZAK ŞAİRİ ABAY’IN ŞİİRLERİNDE BÜTÜNLÜK KAVRAMI

Yıl 2022, Cilt: 1 Sayı: 1, 31 - 63, 25.05.2022

Salkınbay Anarkul Bekmırzakızı

Öz

Sözün özü ve anlamı söylemde ortaya çıkar, kelimenin bileşiminde açıklanır, aslına göre özel bir bağlamsal anlam kazanır, netleşir ve belirginleşir. Makalede, kelimenin asıl niteliğini konuşmada gösterdiği, yürürlüğe girdiği, kimliğini ifade ettiği ve toplumsal bir anlam kazandığı incelenmiştir. Deyimlerde kullanıldıkça kelime anlam bakımından gelişir, derinleşir, daha önce işaretlenmemiş yeni kavramlara karşılık gelir. Böylece dil de gelişmiş olur. Makalede Abay'ın şiirlerindeki mazmunlar incelenmiş ve kullanılan kelimelerin anlam değerleri tespit edilmiştir. Türk dillerinin bitişken yapısına göre kök sözcük daha az değişime uğrar. Diğer dillere göre kelimeler özünü ve anlamını daha iyi ve daha net bir şekilde korur. Makalede, bazı kelimelerin etimolojisi bilimsel bir bakış açısıyla ele alınmıştır. Abay'ın şiirleri vasıtasıyla, söz ve söz gruplarının aktardığı düşünce örgüsü tahlil edilip, sözcüklerin anlamı üzerinden tarihçesi izlenerek şairin ya da bireyin kişiliğinin, ruhunun, özünün, gönül ifadesinin tanınması ve hassas bir şekilde incelenebilmesi mümkündür. Buradan hareketle şairin arkasındaki millet, ülke, insan imajı görülebilir ve dünya görüşü kanıtlanabilir. Bu bağlamda Abay'ın bilgeliği ve dönemin Kazak kültürü, eğitim ve bilim açısından zengin olan geçmişteki Kazak kültürü ile karşılaştırılacak; Bilge Abay’ın ülkeyi ve halkı diri tutmak için, hastalığı/sıkıntıları anlattığı, hastalığı tanıdığı, tedavisinin yolunu ve yöntemini bulduğu, halkın ve milletin gerçek şifacısı ve doktoru olduğu anlatılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Söz (Lafız), Kazak Kimliği, Bilgelik, Kelimenin Anlamsal-İşlevsel Özelliği

The Understanding of Integrity in the Poems of the Great Kazakh Poet Abay

Öz

In the article, it is said that the meaning of the word is specified in the discourse and is defined in part of speech and it acquires a special context color in accordance with the main semantic characteristics. The word in the speech structure expresses the main property, filled with power and according to its nature obtains social significance. In speech the word gains semantic development, deepens the meaning and gives names to new concepts, thus the language develops. The article analyzes the content of the poetic heritage of Abay and reveals the meaning of used words. It is revealed that in accordance with the agglutinative nature of Turkish language the roots of the words rarely change, and in comparison with other languages, formal and substantive structure is preserved also the scientific etymology of some words is revealed. The semantic connection of the verses of Abay is analyzed, in which words and phrases convey the history of the word by their meanings, the identity of the poet, his inner world and his feelings are cognized through the word. It is shown that the poet's words allow us to comprehend the worldview of the people, the nation. Compares the wisdom of Abay and Kazakh model at that time in which there was a shortage of knowledge and science. Thinker Abay acts as a healer of the nation, which clearly sees diseases of the people and the ways and methods of cure.

QAZAQTIÑ ULI AQINI ABAY ÖLEÑDERİNDEGİ BÜTİNDİK UĞIMI

Öz

Sözdiñ mağınası men mäni dïskwrsta naqtılanıp, lebiz quramında ajarlanıp, negizgi mağınalıq sïpatına say erekşe kontekstik män ïelenip, naqtılanıp, aşıla tüsedi. Maqalada sözdiñ lebizde öziniñ bastı qasïetin tanıtıp, küşine enetini, öz bolmısın bildirip, qoğamdıq mänge ïe bolatını zertteledi. Lebizde qoldanısqa tüsip, söz mağınalıq jağınan damïdı, mäni tereñdeydi, burın tañbalanbağan jaña uğımdarğa ataw beredi, söytip til de damïdı. Maqalada Abay öleñderiniñ mazmunına taldaw jasalıp, qoldanıstağı söz mäni anıqtaladı. Türki tilderiniñ jalğamalılıq tabïğatına say, tübir söz özgeriske az uşıraydı. Özge tildermen salıstırğanda öziniñ tulğalıq qalpı men mağınalıq qurılımın anağurlım jaqsı jäne anıq saqtaydı. Maqalada key sözderdiñ étïmologïyası ğılımï turğıdan qarastırıladı. Abay öleñderi arqılı sözben, söz tirkesterimen beriletin oy jelisi taldanıp, söz mağınası arqılı onıñ tarïxı, al söz arqılı aqınnıñ nemese jeke adamnıñ tulğasın, işki jan dünïesi men bolmısın, jürek seziminiñ körinisin tanwğa bolatını naqtı derektermen taldawğa tüsedi. Osınıñ negizinde aqınnıñ artında turğan ulttıñ, eldiñ, xalıqtıñ beynesin körip, dünïetanımımen tabısatınımız däleldenedi. Abay danalığı men sol zamandağı qazaqı orta, bilim men ğılımnan qalıñqı keşegi qazaqı qalıp salıstırıladı. Abay danışpannıñ eldi, xalıqtı öltirmeytin, awrwın aytıp, dertin tanıp, onıñ jazılar jolı men amalın naq basıp, däl tawıp, xalıqtıñ, ulttıñ nağız därwişine, därigerine aynalğanı jazıladı.

Anahtar Kelimeler

Lebiz, qazaq bolmısı, danalıq, sözdiñ mağınalıq-qızmettik erekşeligi

Kaynakça

• Brekle, H. K. (1978) “Reflections on the Conditions for Coining, Use and Understanding of Nominal Compounds”, Proceadings of the 12th International Congres of Linguistics. – Inzbruck.
• Eugene A. Nida (1952) God’s Word in Man’s Language, New York – Ra-ris.
• Altay, X. (1989) Quran Kärïm. Qazaqşa mağına jäne tüsinigi. Almatı: baspa joq.
• Amanjolov, Q. (2014) Tañdamalı şığarmaları, Almatı: Ayğanım baspa üyi.
• Baytursınulı, A. (2013) Alaştıñ tildik murası, Almatı: Atamura baspası.
• Bart, R. (1989) Ïzbrannıe rabotı. Semïotïka - Poétïka, Moskva: ïzdatelstvo net.
• Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigi (1983) 7-tom, Almatı: baspa joq.
• Qudayberdiulı, Ş. (1988) Şığarmaları: Öleñder, dastandar, qara sözder. Almatı: Jazwşı baspası.
• Qunanbayulı, A. (2020/1) Şığarmalarınıñ akademïyalıq tolıq jïnağı. 1-tom, Almatı: «Jazwşı» baspası.
• Qunanbayulı, A. (2020/2) Şığarmalarınıñ akademïyalıq tolıq jïnağı. 2-tom, Almatı: «Jazwşı» baspası.
• Qunanbayulı, A. (2020/3) Şığarmalarınıñ akademïyalıq tolıq jïnağı. 3-tom, Almatı: «Jazwşı» baspası.
• Lotman, Yu. M. (1970) Strwktwra xwdojestvennogo teksta. Moskva: ïzdatelstvo net.
• Maytanov, B. (2013) Abay jäne waqıt tuğırnaması. Almatı. https://abai.kaznu.kz/?p=1359
• Pïrs, Ç. S. (2000) Ïzbrannıe fïlosofskïe proïzvedenïya. Moskva: Ïzdatelstvo Logos.