SUGAR POLICIES IN TURKIYE DURING THE ATATURK PERIOD AND THEIR IMPACT ON THE NATIONAL ECONOMY (1923-1938)

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 48, 205 - 246, 31.07.2024

Nadir Yurtoğlu

https://doi.org/10.18244/cttad.1395586

Öz

This study investigated the sugar policies in Türkiye during the Atatürk Period (1923-1938) and their effects on the national economy. The topic consists of three parts: (1) Legal regulations around sugar during the Atatürk Period, (2) sugar production activities, and (3) contributions of the sugar industry to the national economy. Data were collected from the documents of the Presidency of the Republic Archives, the Journal of the Minutes of the Grand National Assembly of Turkey and the Journal of Laws, the Official Gazette of the Presidency, statistical yearbooks, periodicals, books, articles, and theses. The results are as follows: Legal regulations were introduced to address the legal gap around sugar during the Atatürk Period. With Law No. 601, dated April 5, 1925, efforts were initiated to produce the sugar needed in Türkiye. Then, Alpullu (November 26, 1926), Uşak (December 17, 1926), Eskişehir (December 5, 1933), and Turhal (October 19, 1934) sugar factories were put into operation. On June 8, 1935, the Council of Ministers approved the contract of the Turkish Sugar Factories TAŞ, which was formed by merging four factories and companies to eliminate the trauma caused by the 1929 World Economic Depression and to increase sugar consumption. The activities of this company led to an increase in the number of beet planters, the planting area, the amount of beets processed, and the amount of crystal and sugar cubes produced. In addition, the sugar industry made significant contributions to the national economy by supporting agricultural techniques, animal husbandry, employment, and national income through farmer equipment and credit.

Anahtar Kelimeler

Atatürk Period, Sugar Policy, Turkish Sugar Factories, Sugar Beet, 1929 World Economic Crisis

ATATÜRK DÖNEMİNDE TÜRKİYE’DE ŞEKER POLİTİKASI VE ÜLKE EKONOMİSİNE ETKİLERİ (1923-1938)

Öz

Bu araştırmada Atatürk Döneminde (1923-1938) Türkiye’de uygulanan şeker politikasıyla bu politikanın ekonomiye olan etkileri ele alınmıştır. Konu; Atatürk Döneminde şekerle ilgili yapılan yasal düzenlemeler; Şeker üretim faaliyetleri ve Şeker sanayisinin ulusal ekonomiye katkıları adlı üç bölümden meydana gelmiştir. Çalışmanın kaynaklarını, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi Belgeleri, TBMM Zabıt Ceridesi ve Kanunlar Dergisi, Cumhurbaşkanlığı Resmi Gazetesi, istatistik yıllıkları, süreli yayınlar, kitap, makale ve tezler oluşturmaktadır. Araştırmadan elde edilen sonuçlar şöyledir: Atatürk Döneminde şeker konusunda yasal boşluğu gidermek maksadıyla kanuni düzenlemelere gidildiği bilinmektedir. Bunlardan 5 Nisan 1925 tarih ve 601 sayılı Kanun ile ihtiyaç duyulan şekerin ülkede üretilmesi için çalışmalar başlatılmıştır. Akabinde 26 Kasım 1926 tarihinde Alpullu, 17 Aralık 1926’da Uşak, 5 Aralık 1933’te Eskişehir ve 19 Ekim 1934’te ise Turhal şeker fabrikaları faaliyete geçirilmiştir. 1929 Dünya Ekonomik Buhranının oluşturduğu travmanın etkisini ortadan kaldırmak ve şeker tüketimini artırmak maksadıyla 8 Haziran 1935’te Bakanlar Kurulu Kararıyla dört fabrika ve şirketinin birleştirilmesiyle teşkil edilen Türkiye Şeker Fabrikaları TAŞ’nin sözleşmesi onaylanmıştır. Bu şirketin faaliyetiyle pancar ekici sayısı, ekim alanı, işlenen pancar ile üretilen kristal ve küp şeker miktarında artışlar sağlanmıştır. Ayrıca şeker sanayisinin çiftçi donatımı ve kredisiyle tarım tekniği, hayvancılık, istihdam ve milli gelire destek temin etmesiyle de milli ekonomiye önemli katkılar sağlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Atatürk Dönemi, Şeker Politikası, Türkiye Şeker Fabrikaları TAŞ, Şeker Pancarı, 1929 Dünya Ekonomik Krizi

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (İGM) ve Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Yayınları
• ABİDİN, İhsan, Şeker Yetirmeden Bitirmeye Kadar, Akşam Matbaası, İstanbul, 1934.
• AKILTEPE, Habil; MALKOÇ, Sabri; MOLBAY, İhsan, Türkiye’de Şeker Sanayii ve Şeker Pancarı Ziraatı, Mars Matbaası, Ankara, 1964.
• Başbakanlık Umumi Murakabe Heyeti, Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi 1947 Yılı Raporu, Kutulmuş Basımevi, İstanbul, 1947.
• BOZDAĞ, İsmet, Bilinmeyen Yönleriyle Celal Bayar, Türk Milletine Vasiyet, Emre Yayınları, İstanbul, 2005.
• Cumhuriyetin 50. Yılında Şeker Sanayimiz, Türkiye Şeker Fabrikası AŞ Yayınları, Ankara, 1973.
• DEMİRCİ, Sevinç, Şeker Fabrikalarının Performans Analizi ve Toplam Faktör Verimliliklerin Ölçümü: Malmquist İndeks Yaklaşımı, Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2001.
• HATİPOĞLU, Şevket Raşit, Türkiye’de Zirai Buhran, Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1936.
• GEDİZ, Afif, Türkiye’de Şeker Pancarı Hastalıkları ve Mücadele Usulleri, Kenan Basımevi ve Klişe Fabrikası, İstanbul, 1940.
• GEDİZ, Afif, Şeker Pancarı Ziraatının Türkiye Zirai ve İktisadi Bünyesindeki Yeri, Türkiye Şeker Fabrikası AŞ Yayınları, Ankara, 1961.
• GEERDES, Thomas, Ana Besin Maddelerinden Şeker ve Tarihi, Mars Matbaası, Ankara, 1966.
• İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları TAŞ Nizamname-i Dahilisi, Ahmet İhsan ve Şürekası Matbaası, İstanbul, 1341.
• OKTAR, Ekrem, Pancar Yaprağı ve Pancar Küspesinin Hayvan Gıdası Olarak Kıymetlendirme Usulleri, Kenan Basımevi, İstanbul, 1942.
• Pancar Tarımı ve Şeker Sanayii, Türkiye Şeker Sanayii İşçileri Sendikası Yayınları, Ankara, 2006.
• POLATOĞLU, Mehmed Gökhan, Cumhuriyet Döneminde Türk Şeker Sanayisinin Kurulması, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2017.
• SÖYLEMEZ, Eres, Şeker Pancarı Hasat ve Toplama Makineleri Dizaynı, Sanayi Eğitim ve Geliştirme Merkezi Genel Müdürlüğü (SEGEM) Yayınları, Ankara, 1981.
• Şeker Sektörü ve Elazığ İli Şeker Sanayi ve Hammadde Durumu, Fırat Kalkınma Ajansı ve Türkiye Kalkınma Bankası Yayınları, Ankara, 2016.
• TC SANAYİİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI, 50 Yılda Türk Sanayii, Mars Matbaası, Ankara, 1973.
• TEKELİ, İlhan; İLKİN, Selim, Savaş Sonrası Ortamında 1947 Türkiye İktisadi Kalkınma Planı, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2009.
• VELİDEDEOĞLU, Turan Veldet, 30. Yılında Türkiye Şeker Sanayi, Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ Yayınları, Ankara, 1958.
• ABİDİN, İhsan, “Şeker Yetirimden Bitirime Kadar”, Karınca, S.9, Şubat 1935.
• AKINERDEM, Fikret, “Türkiye Şeker Sanayi, Şeker Pancarı Ekonomisi, Yan Ürünler”, Agrotıme Uluslararası Bitkisel Üretim ve Hayvancılık Dergisi, S.9, Mayıs-Haziran 2014, ss. 56-59.
• ARITMAN, Cemal “Milli İktisadiyatımızda Hayvancılık ve Türkiye’de Hayvancılığın İnkişaf İmkânları”, Ülkü, C.16, S.95, İkinci Kanun 1941, ss. 454-464.
• (AYDEMİR), Şevket Süreyya, “Milli İktisat Planı ve Şeker Sanayiimiz”, Kadro, S.24, Birinci Kânun 1933, ss. 5-16.
• _________, “ Şeker İstiklali ve 160.000 ton Türk Şekeri”, Kadro, S.11, İkinci Teşrin 1932, ss. 5-16.
• _________, “Şeker Mütehassısının Raporu Niçin Eksiktir”, Kadro, S.30, Haziran 1934, ss. 41-48.
• “Başvekil Hazretleri Turhal’da Yeni Kurulan Şeker Fabrikasını Büyük Bir Merasimle Açtılar”, Türk Sözü, 21 Birinci Teşrin 1934, No: 3052.
• “Başvekilimiz Turhal Şeker Fabrikasını Açtı”, Hâkimiyeti Milliye, 20 Birinci Teşrin 1934, No: 4757, ss. 1-2.
• “Dördüncü Şeker Fabrikamız”, Cumhuriyet, 20 Teşrinievvel 1934, No: 3757, ss. 1, 5.
• “Dördüncü Şeker Fabrikası Dün Turhal’da Büyük Tezahürat ve Merasimle Açıldı”, Son Posta, 20 Birinci Teşrin 1934, No: 1524.
• “Dördüncü Şeker Fabrikası Turhal’da Açıldı”, Yeni Asır, 21 Teşrinievvel, 1934 No: 8778.
• EŞTÜRK, Özlem, “Türkiye’de Şeker Sektörünün Önemi ve Geleceği Üzerine Bir Değerlendirme”, Anadolu İktisat ve İşletme Dergisi, C.2, S.1, 2018, ss. 67-81.
• ISBAHA, Çetin, “Şeker ve Bizde Şeker Sanayinin Kuruluşu”, Köy Postası, S.38, Haziran 1947.
• KANSU, Sedat, “Şeker Endüstrisi Artıklarının Hayvan Yemi Olarak Değerlendirilmesi”, Türk Ekonomisi, S.36, Haziran 1946, ss. 180-181.
• KARAYAMAN, Mehmet, “Atatürk Döneminde Şeker Sanayi ve İzlenen Politikalar”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.28, S.82, Mart 2012, ss.53-96.
• MECİTOLU, Edip, “Bizde Şeker Mevzuu”, Türk Ekonomisi, S.77, Kasım 1949, ss.251-252.
• SEÇKİN, Refet, “Atatürk ve Gıda Sanayi”, Atatürk ve Tarım, Tarım ve Orman Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1981, ss. 161-172.
• SUVLA, Refii Şükrü, “Bugünkü Harp Karşısında Dünya’da ve Türkiye’de Şeker Meselesi”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C.2, 1940, ss.471-490.
• SÜREYYA, Ali “Türk Şekeri”, Karınca, S.7, Aralık 1934.
• ŞATANA, Aziz ,“Türkiye’de Şeker ve Şeker Pancarı Üretimi”, Hasad, S.284, Ocak 2009, ss. 82-86.
• “Şeker Fabrikaları”, Açıksöz, 5 Haziran 1930 No: 2556.
• “Şeker Fabrikalarımızın Üçüncüsü de Dün Açıldı: İsmet Paşa Eskişehir’de Mühim Bir Nutuk Söyledi”, Cumhuriyet, 6 Aralık 1933, No: 3444, ss. 1, 5.
• “Şeker Fabrikasının Üçüncüsü Açıldı”, Milliyet, 6 Aralık 1933, No: 2811, ss. 1, 5.
• “Şeker Sanayimizin Maruz Kaldığı Müşküller”, Cumhuriyet, 30 Mayıs 1934, No:3614.
• ŞENOCAK, Kemalettin, “Tarih Boyunca Bal”, Arı Maya, C.2, S.16, Ağustos 1954.
• TEKAND, Baha Esat, “Şeker”, İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi, C.8, İstanbul, 1953, ss. 340-341.
• TEKAND, Baha Esat, “Şeker Pancarı”, İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi, C.8, İstanbul, 1953, ss. 345-350.
• TEKAND, Baha Esat, “Şeker Sanayii”, İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi, C.8, İstanbul, 1953, ss. 350-353.
• TEKAND, Baha Esat, “Şeker Sanayii Hakkında Kısa Bir Etüt”, Türk Ekonomisi, S.88, Ekim 1950, ss. 221-224.
• TEKELİ, İlhan İlkin, Selim “Devletçilik Dönemi Tarım Politikaları”, Türkiye’de Tarımsal Yapılar (1923-2000), Yurt Yayınları Ankara, 1988, ss. 37-89.
• (TEKELİ), Sait Tahsin, “Şeker Sanayimiz Hakkında Rapor”, Dönüm, S.31, İkinci Kânun 1935, ss. 324-336.
• (TEKELİ), Sait Tahsin, “Türkiye İspirto Vaziyeti-2: İstihsalat”, Dönüm, S.4, Eylül 1932, ss. 12-16.
• (TEKELİ), Sait Tahsin, “Türkiye’de İspirto Vaziyeti-3: Hammaddeler”, Dönüm, S.5, Yıl:Teşrinievvel 1932, ss. 8-12.
• (TEKELİ), Sait Tahsin, “Türkiye’de Yerli Endüstri ve Ham Madde Meselesi”, Dönüm, S.39, Mart 1936, ss. 110-114.
• (TEKELİ), Sait Tahsin, “Türkiye’de Yerli Endüstri ve Karakterleri”, Dönüm, S.37, Kânunusani 1936, ss. 10-16.
• TORTOPOĞLU, İsmet, “Şeker Pancarı Tarımının Türkiye İçin Önemi”, Hasad, S.227, Nisan 2004, ss. 50-54.
• “Turhal Fabrikasıyla Şeker Sanayimiz Tamamlandı”, Vakit, 20 Birinci Teşrin 1934, No: 6030.
• “Turhal Şeker Fabrikası”, Zaman, 20 Teşrinievvel 1934, No: 132.
• “Turhal Şeker Fabrikası Açıldı”, Akşam, 20 Teşrinievvel 1934, No: 5759.
• “Turhal Şeker Fabrikası Dün Merasimle Açıldı”, Haber, 20 Birinci Teşrin 1934, No: 891, ss. 1, 6.
• “Turhal Şeker Fabrikası İsmet Paşa Tarafından Açıldı”, Savaş, 21 Teşrinievvel 1934, No: 28.
• TÜRKOĞLU, Abdullah, “Türkiye’de Şeker Politikası”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C.12, S.3-4, 1951, ss. 109-133.
• “Türk Şeker Sanayii”, Tarım ve Köy, S.132, Mart-Nisan 2000, ss. 35-38.
• YAZICIOĞLU, Turgut, “Ziraat Sanayi, Esas Karakteri ve Türkiye İçin Önemi”, Ziraat Dergisi, S.130, Şubat 1955.
• YAZMAN, Aslan Tufan, “Şeker Sanayimiz”, İktisadi Yürüyüş, S.9, 15 Nisan 1940.
• “Yeni Bir Milli Müessese Daha: Turhal Şeker Fabrikası Açıldı”, Türk Dili, 21 Birinci Teşrin 1934, No: 4334, ss. 1-2.
• AVCI, Sedat, Türkiye’de Şeker Sanayi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1993.
• ÇEKİN, Edanur, Türkiye’de Şeker Sanayinin Gelişimi ve Amasya Şeker Fabrikası, Amasya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Amasya, 2021.
• UÇAN, Zeynep, Şeker Pancarı Ziraatı ile Şeker Sanayiinin Ekonomik Gelişmeye Etkileri, Türkiye Uygulaması, Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Eskişehir, 1993.