The Madeness (Maj‘ūliyya) of Quiddity from Avicenna to Kemālpāshāzāde

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 1 - 20, 30.06.2025

Abdülvahit Öz

https://doi.org/10.30627/cuilah.1632318

Öz

The constituted nature of quiddity is one of the most problematic issues in the literature of Islamic thought, ranging from philosophical-theological texts to Sufi sources. The focal point of the issue consists of questions such as whether there is a principle that makes quiddities quiddities in themselves, whether the the agent’s influence is on quiddity, existence, or the quiddity-existence combination, and what the notion of “having been made” signifies in relation to quiddity. Although the Avicennian theory of essential causality lies in the background, the seeds of the controversy that later emerged in the historical process germinated in the Works of Fakhr al-Dīn al-Rāzī’. After al-Rāzī, Muslim thinkers such as ‘Aḍud al-Dīn al-Ījī, Sa‘d al-Dīn al-Taftāzānī, al-Sayyid al-Sharīf al-Jurjānī, and Shams al-Dīn Aḥmad Kemālpāshāzāde further expanded the problematic scope of the issue. Thus, the debate initiated by Fakhr al-Dīn al-Rāzī became one of the fundamental issues of Islamic thought in the following centuries and occupied an important place in the literature of kalām, philosophy, and Sufism. This article discusses the various arguments concerning the made-ness of quiddity in the tradition of Islamic thought from Fakhr al-Dīn al-Rāzī to Kemālpāshāzāde, together with the Avicennian background, and investigates the origins of the controversy surrounding this issue.

Anahtar Kelimeler

Avicenna , Fakhr al-Dīn al-Rāzī , Kemālpāshāzāde , Ja‘l , Quiddity

İBN SÎNÂ’DAN KEMALPAŞAZÂDE’YE MAHİYETİN KILINMIŞLIĞI (MEC‘ÛLİYYE)

Öz

Mahiyetin kılınmışlığı, felsefî-kelamî metinlerden tutun da tasavvuf kaynaklarına kadar İslâm düşüncesi literatürünün en problematik konuları arasında yer alır. Meselenin odak noktasını, mahiyetleri kendinde mahiyet kılan bir ilkenin var olup olmadığı, failin tesirinin mahiyete mi, varlığa mı, yoksa mahiyet-varlık terkibine mi taalluk ettiği ve mahiyet için “kılınmışlık”ın ne anlama geldiği gibi sorular oluşturmaktadır. Her ne kadar arka planda İbn Sînâcı zatî sebeplik teorisi bulunsa da tarihsel süreçte meseleye dair ortaya çıkan ihtilafın tohumları Fahreddin er-Râzî’nin eserlerinde filizlenmiştir. Râzî’den sonra Adudüddin el-Îcî, Sa‘düddîn et-Teftâzânî, Seyyid Şerîf el-Cürcânî ve Şemseddin Ahmed Kemalpaşazâde gibi Müslüman düşünürler meselenin problem ağını genişletmişlerdir. Böylece Fahreddin er-Râzî’nin başlattığı tartışma, sonraki yüzyıllarda İslam düşüncesinin temel meselelerinden biri hâline gelerek kelâm, felsefe ve tasavvuf literatüründe önemli bir yer işgal etmiştir. Bu makale, Fahreddin er-Râzî’den Kemalpaşazâde’ye kadar İslam düşünce geleneğinde mahiyetin kılınmışlığına dair ortaya konulan çeşitli argümanları İbn Sînâcı arka planla birlikte ele almakta ve bu konuda tezahür eden ihtilafın kaynağına ilişkin bir soruşturma yapmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İbn Sînâ , Fahreddin er-Râzî , Kemalpaşazâde , Ca‘l , Mahiyet

Teşekkür

Çalışmayı baştan sona okuyarak katkı sağlayan Hasan Akkanat’a ve Kemalpaşazâde’nin ibdâ‘î ca‘l–ihtirâ‘î ca‘l ayrımına dair açıklamalarıyla meseleyi daha iyi kavramama yardımcı olan Engin Erdem’e teşekkür ederim.

Kaynakça

• Alper, Ömer Mahir. “‘Mahiyetin Mec’ûliyeti’ Bağlamında Kemalpaşazâde’nin Cürcânî Eleştirisi”. İslâm Düşüncesinde Süreklilik ve Değişim: Seyyid Şerif Cürcânî Örneği. ed. M. Cüneyt Kaya. 197-226. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Alper, Ömer Mahir. Varlık ve İnsan: Kemalpaşazâde Bağlamında Bir Tasavvurun Yeniden İnşası. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Altaş, Eşref. Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Apaydın, Yasin. “Çerkeşşeyhîzâde Mehmed Tevfîk Efendi’nin Mâhiyetin Mec‘ûliyeti Meselesine Dair Risalesi: İnceleme ve Tahkik”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 2/1 (2019), 1-30.
• Bäck, Allan. “Avicenna on Existence”. Journal of the History of Philosophy 25/3 (1987), 351-367.
• Black, Deborah. “Mental Existence in Thomas Aquinas and Avicenna”. Mediaeval Studies 61/1 (1999), 45-79.
• Ciru, Rıdvan. Cürcânî’de Mâhiyet Sorunu: Şerhu’l-Mevâkıf ve Hâşiyeleri Bağlamında. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• el-Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf (Mevâkıf Şerhi). çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2. Basım, 2021.
• Çerkeşşeyhîzâde, Mehmed Tevfîk. “Mâhiyetlerin Yaratılmış (Mec‘ûl) Olup Olmadığına Dair”. çev. Yasin Apaydın. Osmanlı Felsefesi: Seçme Metinler. ed. Ömer M. Alper. 485-491. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Dadikhuda, Davlat. “Rule of the One: Avicenna, Bahmanyār, and al-Rāzī on the Argument from the Mubāḥathāt”. Nazariyat 6/2 (2020), 69-97.
• Daşdemir, Yusuf. “Ma‘dûle Önermelerde Varlıksal İçerik Sorunu: Fahreddin er-Râzî-Kutbüddin et-Tahtânî Tartışması”. Nazariyat 5/2 (2019), 77-111.
• Demirkol, Murat. “Kemalpaşazâde’ye Göre Mahiyetin Mec‘uliyeti”. Eskiyeni 43 (2021), 183-211.
• ed-Devvânî, Celâleddin. “Hâşiye ’alâ Şerhi Tecrîdi’l-akâid”. Şerhu Tecrîdi’l-akâid. Tahran: İntişârât-ı Râid, 1393. ed-Devvânî, Celâleddin. “Risâletü’z-Zevrâ’”. Seb‘u Resâil. thk. Seyyid Ahmed Toyserkânî. 171-184. Tahran: Mîrâs Mektûb, 2002.
• Erdem, Engin - Pehlivan, Necmettin. “Varlığın ve Yokluğun Ötesi: Kemalpaşazâde’nin ’Leys ve Eys’in Anlamının İncelenmesine Dair Risâle’si”. İslâm Araştırmaları Dergisi 27 (2012), 87-116.
• el-Fenârî, Hasan Çelebi b. Muhammed Şâh. “Hâşiye ’alâ Şerhi’l-Mevâkıf”. Şerhu’l-Mevâkıf. thk. Muhammed Bedreddîn en-Na’sânî. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1907.
• Ferruh Özpilavcı. Ebherî Îsâgûcî ve Şerhi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• el-Gelenbevî, İsmâil b. Mustafa. Risâletü’l-imkân. Matbaatü’l-Âmire, 1263.
• Ibrahim, Bilal. “Causing an Essence: Notes on the Concept of Jaʿl al-Mâhiyya, from Fakhr al-Dîn al-Râzî to Mullâ Sadrâ”. Philosophical Theology in Islam: Later Ashʻarism East and West. ed. Ayman Shihadeh, Jan Thiele. 156-194. Leiden; Boston: Brill, 2020.
• İbn Sînâ. İşaretler ve Tembihler. çev. Ali Durusoy vd. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ: Kategoriler (Mekûlât). çev. Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ: Mantığa Giriş (Medhal). çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ: Metafizik I. çev. Ekrem Demirli, Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ: Metafizik II. çev. Ekrem Demirli, Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ. et-Ta‘lîkât. thk. Seyyid Hüseyin Musaviyan. Tahran, 1391.
• Janos, Damien. Avicenna on the Ontology of Pure Quiddity. Berlin; Boston: De Gruyter, 2020.
• el-Kâtibî, Necmüddîn Ali b. Ömer. el-Münassas fî şerhi’l-Mülahhas. Tahran: Kitabhâne-i Meclis-i Şûrây-i Millî, 3814.
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed. “Risâle fî beyâni ma‘ne’l-ca‘l ve tahkîki enne’l-mâhiyyete mec‘ûletün”. Mecmû‘u Resâili’l-’allâmeti İbn Kemalpaşa. thk. Hamza el-Bekrî. 6/289-342. İstanbul: Dârü’l-Lübâb, 2018.
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed. “Yaratmanın (Caʻl) Anlamının Açıklanması ve Mâhiyetin Yaratılmış (Mecʻûl) Olup Olmadığının İncelenmesine Dair”. çev. Ömer M. Alper. Osmanlı Felsefesi: Seçme Metinler. ed. Ömer M. Alper. 169-197. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Kuşçu, Ali. Şerhu Tecrîdi’l-akâid. thk. Hüseyin ez-Zâriî er-Rızâî. Tahran: İntişârât-ı Râid, 1393.
• Mousavian, Seyed N. “Avicenna on Talking about Nothing”. Forms of Representation in the Aristotelian Tradition. Volume Three: Concept Formation. ed. Christina T. Thörnqvist, Juhana Toivanen. 141-177. Leiden; Boston: Brill, 2022.
• Öz, Abdülvahit. “İbn Sînâcı İlahî İnâyete Kötülük Problemi Çerçevesinde Eleştirel Bir Yaklaşım”. İslâmî Araştırmalar 31/3 (2020), 638-652.
• Öz, Abdülvahit. İbn Sînâ ve el-İşârât Şârihlerinde Varlık-Mahiyet İlişkisi: er-Râzî ve et-Tûsî Örneği. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Özturan, Mehmet. “Burhan Teorisi”. İslam Düşüncesinde Teoriler: Metafizik. ed. Ömer Türker. 1/315-329. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• er-Râzî, Fahreddin. el-Mebâhisü’l-meşrikıyye fî ‘ilmi’l-ilâhîyyât ve’t-tabî‘iyyât. thk. Muhammed Mutasım el-Bağdâdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1990.
• er-Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-‘âliye mine’l-‘ilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• er-Râzî, Fahreddin. Sistematik Ontoloji (Kitâbu’l-Mulahhas fi’l-Mantık ve’l-Hikme: el-Kitâbu’l-Evvel fî’l-Umûri’l-Âmme). çev. İsmail Hanoğlu. Ankara: Elis Yayınları, 2020.
• es-Siyâlkûtî, Abdülhakîm b. Muhammed. “Hâşiye ’alâ Şerhi’l-Mevâkıf”. Şerhu’l-Mevâkıf. thk. Muhammed Bedreddîn en-Na’sânî. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1907.
• Strobino, Riccardo. “Per se, Inseparability, Containment and Implication: Bridging the Gap between Avicenna’s Theory of Demonstration and Logic of the Predicables”. Oriens 44 (2026), 181-266.
• Şenel, Kübra. İbn Sînâ ve Fahreddin Râzî’nin Mahiyet Teorileri: Özcülük Açısından Karşılaştırmalı Bir Tahlil. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Şımşat, Mahmut. Kemalpaşazâde’nin Mahiyet Teorisi. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• et-Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerhu’l-Makâsıd. thk. ‘Abdurrahmân ‘Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1998.
• Türker, Ömer. “Burhan Teorisi”. İslam Düşüncesinde Teoriler: Metafizik. ed. Ömer Türker. 1/329-343. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Türker, Ömer. Seyyid Şerif Cürcani’nin Tevil Anlayışı: Yorumun Metafizik, Mantıki ve Dilbilimsel Temelleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Üçer, İbrahim Halil. İbn Sînâ Felsefesinde Suret Anlayışı. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Üçer, İbrahim Halil. İbn Sînâ Felsefesinde Suret, Cevher ve Varlık. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2024.
• Wisnovsky, Robert. “Notes on Avicenna’s Concept of Thingness (šay’iyya)”. Arabic Sciences and Philosophy 10 (2000), 181-221.