Araplar Düzü’nden Karskapı’ya Erzurum Şehitliği

Yıl 2025, Sayı: 9, 80 - 88, 21.10.2025

Murat Küçükuğurlu

https://doi.org/10.62425/culture.1752413

Öz

Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne uzanan süreçte Erzurum şehrinde iki şehitlik mevcuttur. Bunlardan biri, şehrin güneyindeki Çırçır Mahallesi’nin hemen üst, yani güney tarafında bulunan Araplar Düzü Şehitliği’dir. Bu şehitlik aslında mahalle mezarlığı olup 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında, savaşta şehit düşen asker ve sivillerin defnedilmesi suretiyle şehitlik haline gelmiştir. Osmanlı Devleti yıkılırken şehirdeki tek şehitlik burasıdır. Araplar Düzü Şehitliği Cumhuriyet’in ilk yıllarında da varlığını korumuştur. Hatta buraya yeni şehitler defnedilmiştir. Ayrıca burada bir Hava Şehitleri Anıtı yapılmış ve bazı resmi anma törenleri bu anıtın önünde icra edilmiştir. Araplar Düzü Şehitliği, 1950’lerden itibaren ciddi bir gecekondulaşma süreci yaşamış ve yok olma tehlikesiyle karşı karşıya gelmiştir. Araplar Düzü Mezarlığı ve Şehitliği bu şekilde harap hale gelirken ve ortadan kaldırılırken, şehrin doğusundaki Karskapı’nın hemen yanı başında, Gümüşlü Kümbet’in karşısında yeni bir şehitlik oluşturulmuştur. Aslında bu şehitliğin temeli, Sarıkamış Harekâtı sonrasında tifüsten ölen Hafız Hakkı Paşa’nın mezarının 1915’te burada yapılmasıyla atılmıştır. Millî Mücadele yıllarında ise Cemal Paşa’nın naaşı da aynı yere defnedilmiştir. Diğer taraftan, Havuzbaşı’ndaki Maksutefendi Mezarlığı’nda bulunan Fosfor Mustafa Paşa’nın mezarı da buraya nakledilmiştir. 1930’ların sonunda şehitliğin etrafı duvarla çevrilmiş ve içine bir anıt dikilmiştir. Bu anıt, üst üste altı sıra top mermisi ve en üstte büyük bir güllenin yerleştirilmesiyle oluşturulmuştur. 1950 yılında şehitliğin ortasına yeni bir anıt dikilmiştir. Bu anıt, tabyalar civarında bir çukura atılmış olarak bulunan büyük çapta ve uzun tunç top namlusu ile oluşturulmuştur. Bunun adına “Yiğitler Anıtı” denilmişti. 1960’ların başında bu haliyle yeni bir düzenlemeye tabi tutulan Karskapı Şehitliği, 1976’da kapsamlı bir proje çerçevesinde yeniden düzenlenmiştir. Nihayet Nisan 2002’de şehitliğin genişletilmesi ve düzenlenmesi çalışmaları tamamlanmış ve şehitliğin girişinde Karskapı Şehitliği Müzesi yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Erzurum , Mezarlık , Şehitlik , Araplar Düzü , Karskapı

The Martyrdom of Erzurum from Araplar Düzü to Karskapı

Öz

There are two martyr's cemeteries in Erzurum, spanning the period from the Ottoman Empire to the Republic of Turkey. One of these is the Araplar Düzü Martyrs' Cemetery, located just above the Çırçır Neighborhood in the southern part of the city. This martyrs' cemetery was originally a neighborhood cemetery and became a martyrs' cemetery during the 1877-1878 Ottoman-Russian War, when soldiers and civilians who were killed in the war were buried here. It was the only martyrs' cemetery in the city when the Ottoman Empire collapsed. The Araplar Düzü Martyrs' Cemetery continued to exist in the early years of the Republic. In fact, new martyrs were buried here. Additionally, an Air Force Martyrs' Monument was erected here, and some official commemorative ceremonies were held in front of this monument. Araplar Düzü Martyrs' Cemetery underwent a serious slumification process starting in the 1950s and faced the threat of being destroyed. While Araplar Düzü Cemetery and Martyrs' Cemetery fell into disrepair and were removed, a new martyrs' cemetery was established next to Karskapı in the eastern part of the city, opposite Gümüşlü Kümbet. The foundation of this martyrs' cemetery was actually laid in 1915 with the burial of Hafız Hakkı Pasha, who died of typhus following the Sarıkamış Campaign. During the years of the National Struggle, the remains of Cemal Pasha were also buried in the same place. On the other hand, the grave of Fosfor Mustafa Pasha, located in the Maksutefendi Cemetery in Havuzbaşı, was also transferred here. In the late 1930s, the martyrs' cemetery was surrounded by a wall and a monument was erected inside. This monument was constructed by placing six rows of cannonballs on top of each other and a large cannonball at the top. In 1950, a new monument was erected in the center of the martyrs' cemetery. This monument was created using a large-caliber, long bronze cannon barrel found in a pit near the fortifications. It was named the “Monument of the Brave.” In the early 1960s, the Karskapı Martyrs' Cemetery was subjected to a new arrangement in its current form. In 1976, it was reorganized as part of a comprehensive project. Finally, in April 2002, the expansion and reorganization of the martyrs' cemetery were completed, and the Karskapı Martyrs' Cemetery Museum was built at the entrance of the cemetery.

Anahtar Kelimeler

Erzurum , Cemetery , Martyrs , Araplar Düzü , Karskapı

Kaynakça

• Çelebi, E. (2008). Seyahatname (Y. Dağlı & S. A. Kahraman, Haz.; 2. cilt, 1. kitap). İstanbul. (Orijinal eser 17. yüzyıl)
• Elmalı, N. (t.y.). Şoförlerin Piri Orhan Noyan: Erzurum Tarihine Bir Yolculuk. Beyazşehir Palandöken Dergisi, 20, 30.
• İnan, A. (1930). Birinci İlmi Seyahate Dair Rapor. İstanbul.
• Konukçu, E. (2010). Erzurum’da Kars Kapı Şehitliğindeki İki Mezar. Erzurum.
• Konyalı, İ. H. (1960). Erzurum Tarihi. İstanbul.
• Kenan Kocatürk, Bir Subayın Anıları, İstanbul 1999 s.403-404.
• Küçükuğurlu, M. (2025). Anadolu’nun Kilidi Erzurum. İstanbul.
• Polat, A. (1967, 14 Haziran). Erzurum’da Yatan Sahabilere Verdiğimiz Değer. Hürsöz.
• Proskuryakov, S. (1905). Zametki o Turtsii. Tiflis.
• Spisok naselennıh punktov bıvşey Erzerumskoy oblasti, nahodivşeysya vo vremennom upravlenii Rossii. (1883). Tiflis.
• Tedrisat Mecmuası. (1915, 7 Nisan). *5*(2-28), 8.
• Yurdalan, K. (1950). Dünki Bugünki Yarınki Erzurum.