İlk Dönem Endülüs Denizciliği ve Endülüs Donanmasının Teşekkülü

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 679 - 711, 31.03.2025

Osman Curuk

https://doi.org/10.33415/daad.1581550

Cited By: 1

Öz

Endülüs’ün fethinin ardından Müslümanlar yarımadada kalıcı olmak için giriştikleri yoğun çabalardan ve iç karışıklıkların neden olduğu siyasî istikrarsızlıklardan dolayı erken dönemde donanma hususuna önem verememişlerdir. Aynı zamanda bir ada ülkesi olması, Abbasîlerle meydana gelebilecek bir mücadelenin önüne geçmiştir. Diğer yandan, Akdeniz’de milâdi 7. yüzyıldan itibaren başlayan siyasi çekişmelerin de Endülüs’ün denizden ciddi bir tehditle karşı karşıya kalmasının önüne geçtiği ifade edilebilir. Bu süreçte Endülüs’teki yerli halk ve Müslümanlardan oluşan denizci gruplar, Batı Akdeniz’deki ticarî ve askerî faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. 229/844 yılındaki Viking saldırısının ardından Endülüs donanmasının kurulma çalışmaları hız kazanmış ve Akdeniz’de Endülüs’ün resmi denizcilik faaliyetleri başlamıştır. II. Abdurrahman idaresine kadar olan dönemde devletin resmî bir donanmaya sahip olmaması ve bu durumun İslam tarihi eserlerinde yer almaması birçok tartışmayı beraberinde getirmiştir. Batılı kaynaklarda, ilk dönem Endülüslü denizcilerin faaliyetleri gayr-ı resmî olarak değerlendirilmiş ve Endülüs yönetimi ile herhangi bir bağının olmadığı ifade edilmiştir. Denizciler, genellikle “korsan”, faaliyetleri ise “korsanlık” olarak nitelendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Akdeniz, Endülüs, Donanma, Korsanlık.

Etik Beyan

Bu makale, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Bölümünde Doç. Dr. Kenan AYAR danışmanlığında hazırlanan ve Temmuz 2024’te savunulan, “Endülüs’te Denizcilik Faaliyetleri ve Deniz Ticareti” adlı doktora tezinden üretilmiştir.

Teşekkür

İlgi ve alakanız için teşekkürler.

Early Andalusian Seafaring and the Formation of the Andalusian Navy

Öz

With the conquest of Andalus, the Muslims succeeded in appropriating the maritime accumulation in the region; however, they could not establish an official navy in the first period due to their intense efforts to become permanent in the peninsula and the political instability caused by internal turmoil. During this period, seafaring groups of locals and Muslims in Andalus continued their commercial and military activities in the Western Mediterranean. The fact that the state did not have an official navy until the rule of Abdurrahman II or that this situation was not mentioned in the early sources has brought many debates. In Western sources, the activities of the early Andalusian sailors were considered unofficial, and it was stated that these activities did not have any connection with Andalus. The sailors were generally characterized as “pirates” and their activities as “piracy.” After the Viking attack in 229/844, the establishment of the Andalusian navy gained momentum, and official naval expeditions were organized in the Mediterranean.
In 844, the Viking attacks necessitated the establishment of an official navy, and the main force of the Navy was the sailors above. The sailors in the region were brought under the state administration, and their activities were officialized. Again, ports and shipyards were established in the many areas along the coastline, and the existing ones were rebuilt to meet the Navy's need for ships. The accumulated knowledge was utilized as much as possible. Thus, the number of ships in the Andalusian Navy reached 300 in the expedition carried out after the Christians in the Balearic Islands broke their agreement after five years. Again, the rapid reaction to the next Viking attack proved effective, and the Vikings returned empty-handed.
We do not have enough information about the maritime activities in Andalusia between 711 and 756, called the “Governors Period.” For this reason, precise data on Andalusian seafaring cannot be presented. During the time of the caliphs after the reign of Hisham, when the collapse of the Umayyad State began, the fleet, especially the Damascus fleet, was weakened against Byzantium in the Aegean and Mediterranean due to the neglect of the Navy and the devastating effects of epidemics. Byzantium took advantage of the situation and strengthened its military power at sea and on land. Andalusia was also affected by this political instability, and only a little progress could be made in maritime affairs due to the many internal revolts that occurred in the country. Therefore, the conquest movements in Andalus, the efforts to make the settlement in the country permanent, and the internal issues during the period of the governors are more common in Islamic historical sources. Although early Islamic historical sources do not mention official naval activities during the period of the Governors, it can be stated that there was military activity in the region.
What are the reasons why Andalusia did not need a severe naval force until Abdurrahman II? To answer this question, evaluating Andalus’s location and the Mediterranean's political situation is first necessary. In this context, Andalusia was disconnected from the existing political authority due to its distance from the Eastern Islamic world. At the same time, the fact that the sea surrounded Andalusia prevented a possible struggle with the Abbasids. On the other hand, the political rivalries in the Mediterranean, especially from the 7th century A.D. onwards, prevented Andalusia from facing a severe threat from the sea. Especially in this period, the Byzantine-Frankish struggle in the political arena in Europe favored Andalusia and Muslims in the Mediterranean.
There are different views on Andalusian seafaring in the first half of the 9th century A.D., and most of them are based on almost the same idea. Based on Pierre Guichard’s characterization of Muslim sailors as Saracens/pirates and the sailors in the region as independent from the Umayyad state, the activities of the sailors in the area were considered piracy. So, were the activities of these sailors piracy or jihad? This idea needs to be reconsidered due to the various circumstances of the period. The voyages of the sailors characterized as pirates were not irregular and aimless raids but large-scale and planned raids with the participation of many ships. We can consider them as actions with a fundamental purpose. The primary purpose of these systematic raids against Christian lands was to obtain booty and booty. Therefore, the booty, mainly enslaved people, became an essential source of income in Andalusia and other markets.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Mediterranean, Andalus, Navy, Piracy.

Kaynakça

• Abbâdi, Ahmed Muhtâr - Sâlim, Abdülazîz. Târîhu’l-Bahriyyeti’l-İslâmiyye fi’l-Mağrib ve’l-Endelüs. Beyrut&Lübnan: Dârü’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1969.
• Abbâdî, Ahmed Muhtâr el-. Dirâsât fî Târîhi’l-Mağrib ve’l-Endelüs. İskenderiye: Müessesetü Şebâbi’l-Câmia, ty.
• Abulafia, David. Büyük Deniz: Akdeniz’de İnsanlık Tarihi. İstanbul: Alfa, 1. basım., 2012.
• Arı, Mehmet Salih. Haricilerin Kurduğu Devlet Rüstemiler. Van: Bilge Adamlar, 2009.
• Arslan, Şekib. Tarihu Gazavâti’l-’Arab fî Fransa ve Suvisre ve İtalya ve Cezairi’l-Bahri’l-Mutavassıt. Beyrut&Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1933.
• Atçeken, İsmail Hakkı. Devlet Geleneği Açısından Hişâm b. Abdülmelik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Atçeken, İsmail Hakkı. Endülüs’ün Fethi ve Mûsâ b. Nusayr. Ankara: Araştırma Yayınları, 2002.
• Avcı, Casim. İslâm-Bizans İlişkileri: 610-847. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
• Ballan, Mohammad. “Fraxinetum: An Islamic Frontier State in Tenth Century Provence”. Ballandalus Cor prudens possidebit scientiam. 2022. Erişim 12 Ekim 2022.
• Ballan, Mohammad. “Fraxinetum: An Islamic Frontier State in Tenth-Century Provence”. Comitatus 41 (2010), 23-76.
• Bekrî, Abdullâh b. Abdilazîz b. Muhammed b. Eyyûb b. Amr el-. Mesâlik ve’l-Memâlik. thk. Adrian P. van Leeuwen - André Ferré. Kartaca: Dârü’l-Arabiyye li’l-Kitâb, 1992.
• Bekrî, Abdullāh b. Abdilazîz b. Muhammed b. Eyyûb b. Amr el-Bekrî el-Endelüsî. el-Muğrib fî zikri bilâdi İfrîkıyye ve’l-Mağrib. thk. William Mac-Guckin de Slane. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1933.
• Bozkurt, Nahide. “Hârûnürreşîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/258-261. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.
• Bradford, Ernle. Akdeniz Bir Denizin Hikayesi. çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Köprü Yayınları, 2013.
• Braudel, Fernand. Akdeniz: Tarih, Mekan, İnsanlar ve Miras. çev. Necati Erkurt. İstanbul: Metis Yayınları, 2018.
• Christides, Vassilios. “Navies, Islamic”. Dictionary of the Middle Ages 9: Mystery Religions - Poland. ed. Joseph R. Strayer. New York: Scribner, 1987.
• Christys, Ann R. Christians in al-Andalus (711-1000). New York: Routledge, 2013.
• Clot, André. Harun Reşid ve Abbasiler Dönemi. çev. Nedim Demirtaş. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Codoñer, Juan Signes. “Bizancio y las Islas Baleares en los siglos VIII y IX”. Mallorca y Bizancio. ed. Rafael Durán Tapia. 45-103. Palma: Palma de Mallorca, 2005.
• Conde, José Antonio. Historia de la dominacion de los árabes en España: sacada de varios manuscritos y memorias arábigas. Barcelona, 1844.
• Craviota, Enrique Gonzabes. “Algunos Datos Sobre el Comercio Entre al-Andalus y el Norte de Africa en la época omeya (I): los puertos de contacto”. Sharq Al-Andalus 8 (1991), 25-42.
• Çiftçi, Mehmet. Endülüs Emevî Devletinde donanma (711-1031). Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2022.
• Dadan, Ali. “Tarihte İslam Dünyasını Hedef Alan Viking Saldırıları”. İSTEM 25 (2016), 111-124.
• Delgado, Jorge Lirola. El poder naval de Al-Andalus en la época del califato omeya (siglo IV / X era cristiana),. Granada: Departamento de estudios semíticos, Facultad de filosofía y letras, Universidad de Granada, 1991.
• Demirkent, Işın. “Franklar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/173-176. Türkiye Diyanet Vakfı, 1996.
• Dozy, Reinhart Pieter Anne. Los Vikingos en España. Madrid: Ediciones Polifemo, 1987.
• Einhard. Şarlman: Avrupa’nın Büyük Hükümdarı. çev. Özlem Genç. Kronik Kitap, 2024.
• Epalza, Míkel de. “Los cristianos en las Baleares musulmanas”. Les Illes Orientals d’Al-Andalus. 133-143. Palma de Mallorca: Institut d’Estudis Baleàrics, 1987.
• Ferrer, Mikel de Epalza. “Costas alicantinas y costas magrebíes el espacio marítimo musulmán según los textos árabes”. Sharq Al-Andalus 3 (1986), 25-31.
• Ferrer, Mikel de Epalza. “Costas alicantinas y costas magrebíes: el espacio marítimo musulmán según los textos árabes (2)”. Sharq Al-Andalus 4 (1987), 45-48.
• Fierro, Maria Isabel. “Ibn al-Qutiyya, el hijo de la Goda”. Historia 16 217 (1994), 111-119.
• Genç, Özlem. Birleşik Avrupa’nın Mimarı Şarlman ve Karolenj Rönesansı. Ankara: Lotus Yayınevi, 2013.
• Ginio, Alisa. “Akdeniz Düşüncesi: Henri Pirenne, Shelomo Dov Goitein ve Fernand Braudel”. çev. Işık Demirakın. Akdeniz Dünyası: Düşünce, Tarih, Görünüm. ed. Kudret Emiroğlu vd. İstanbul: İletişim Yayınları, 2006.
• Granara, William. Müslüman Sicilyayı Anlatmak Ortaçağ Akdeniz Dünyasında Savaş ve Barış. çev. Bekir Çelikkan. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2024.
• Guichard, Pierre. “Los inicios de la piratería Andalusí en el Mediterráneo Occidental (793–813)”. çev. Eduard J. Verger. Estudio sobre historia medieval. 84-86. Valencia: Institucio Alfons el Magnanim, 1987.
• Günel, Fuat. “İbnü’l-Kûtiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/117-118. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Hacci, Abdurrahman Ali. İslami Fetihten Gırnata’nın Düşüşüne Kadar Endülüs Tarihi. çev. Kadir Kınar. İstanbul: İlk Harf Yayınevi, 2017.
• Hajjı, Abdurrahman A. el-. “Andalusian Diplomatic Relations with the Franks During the Umayyad Period”. Islamic Studies 30/1/2 (1999), 241-262.
• Hamevî, Yâkūt b. Abdullah el-. Muʿcemü’l-üdebâʾ. thk. İhsan Abbas. 1-7 Cilt. Beyrut&Lübnan: Dârü’l-Garbu’l- İslâmî, 1993.
• Harekât, İbrahim. “Bâce”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/413. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
• Himyerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. Abdilmün‘im es-Sanhâcî el-. er-Ravzü’l-miʿtâr fî haberi’l-aktâr. thk. İhsan Abbas. Lübnan: Mektetü Lübnan, 1984.
• Himyerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. Abdilmün‘im es-Sanhâcî el-. Sıfatü Cezîreti’l- Endelüs, münteḫabe min Kitâbi’r-Ravzi’l-miʿtâr fî haberi’l-aktâr. thk. Évariste Lévi-Provençal. Beyrut&Lübnan: Dârü’l-Ceyl, 1988.
• Hüseyin, Hamdî Abdülmünim Muhammed. Sevratü’l-Berber fî’l-Endelüs fî Asri’l-İmârati’l-Emevîyye. Kahire: Müessesetü’l-Şebâbi’l-Kâhire, 1993.
• Ibn al-Qûtîyah, Muḥammad ibn ʻUmar. Early Islamic Spain: The History of Ibn al-Qûtîya. çev. David James. London ; New York: Routledge, 2009.
• İbn Ebû Dînâr, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebi’l-Kāsım er-Ruaynî el-Kayrevânî. el-Müʾnis fî ahbâri İfrîkıyye ve Tûnis. nşr. Muhammed Şemmâm. Tunus: Matb’atu’d-Devletü’t-Tûnisîye, 1286.
• İbn Ferhûn. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’l-mezheb. thk. Muhammed Ahmed Ebü’n-Nûr. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1972.
• İbn Hayyân, Ebû Mervân Hayyân b. Halef b. Hüseyn b. Hayyân b. Muhammed b. Hayyân el-Kurtubî el-Endelüsî. el-Muktebes min enbâʾi ehli’l-Endelüs. thk. Mahmûd Ali Mekkî. Beyrut&Lübnan: Dâru’-l-Kitâbü’l-A’rabî, 1973.
• İbn Hayyân, Ebû Mervân Hayyân b. Halef b. Hüseyn b. Hayyân b. Muhammed b. Hayyân el-Kurtubî el-Endelüsî. Min Kitâbi’l-Muktebes li İbn Hayyân el-Kurtubî. thk. Mahmûd Ali Mekkî. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 2003.
• İbn İzârî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. İzârî el-Merrâküşî. el-Beyânü’l-Muğrib fî İhtisâri Ahbâri Mülûki’l- Endelüs ve’l-Mağrib. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf - Muhammed Beşşar A’vvâd. 1-4 Cilt. Tunus: Dârü’l-Garbi’l- İslamî, 2013.
• İbn Saîd el-Mağribî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Mûsâ b. Muhammed b. Abdilmelik. el-Muğrib fî Hule’l-Mağrib. thk. Şevki Dayf. I-II Cilt. Kahire: Dârü’l-Meâ’rif, 1995.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn. el-Kâmil fit-Târih Tercümesi. çev. Heyet. 1-13 Cilt. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İbnü’l-Kerdebûs. Târîhu’l-Endelüs li-İbni’l-Kerdebûs ve vasfuhu li-İbni’ş-Şebbâd. nşr. Ahmed Muhtâr el- Abbâdî. Madrid: Ma’hadi’d-Dirâsâti’l-İslâmiye, 1971.
• İbnü’l-Kūtıyye, Ebû Bekr Muhammed b. Ömer b. Abdilazîz b. İbrâhîm el-Endelüsî el-İşbîlî el-Kurtubî. Târîhu iftitâhi’l-Endelüs. thk. İbrahim Ebyâri. Kahire&Beyrut: Dârü’l-Kitâbü’l-Mısrî, 1989.
• Jarrett, Jonathan. “Nests of Pirates? ‘Islandness’ in the Balearic Islands and La Garde-Freinet”. Al-Masāq 31/2 (04 Mayıs 2019), 196-222.
• Kâdı İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik li-ma‘rifeti a‘lâmi mezhebi Mâlik. thk. Muhammed Sâlim Hâşim. Beyrut&Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Kennedy, Hugh. Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus. Routledge, 2014.
• Koşdaş, Yaşar Emrah - Arslan, İhsan. “Endülüs Valiler Dönemi’nde Berberî İsyanları”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/20 (2021), 187-219.
• Kurze, Friedrich - Georg Heinrich Pertz (ed.). Annales Regni Francorum, inde ab a. 741 usque ad a. 829 : qui dicuntur Annales laurissenses maiores et Einhardi. Hannoverae: impensis bibliopolii Hahniani, 1895.
• Küçükaşcı, Mustafa S. “Müslümanların Akdeniz’i Keşfine Dair”. Akdeniz’de İslam Medeniyeti Milletlerarası Konferans Tebliğleri: 1-4 Aralık 2010. İstanbul: IRCICA, 2013.
• Küçüksipahioğlu, Birsel. “Muhammed b. Abdirrahmân el-Ümevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK- 2/291-292. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2019.
• Lewis, Archibald R. Naval Power and Trade in the Mediterranean: A.D. 500-1100. New Jersey : Princeton University Press, 1951.
• Lewis, Archibald Ross - Runyan, Timothy J. European Naval and Maritime History, 300-1500. Indiana University Press, 1985.
• Makkarî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî el-Makkarî et-Tilimsânî el-Fâsî. Nefhu’t-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb ve zikru vezîrihâ Lisâni’d-dîn İbni’l-Hatîb. thk. İhsan Abbas. 1-8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdr, 1968.
• Miranda, Huici. “al-G̲h̲azāl”. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. 2/1038. Leiden: Brill, 1991.
• Morales Romero, Eduardo. Historia de los vikingos en España: ataques e incursiones contra los reinos cristianos y musulmanes de la Península Ibérica en los siglos IX-XI. Madrid: Miraguano Ediciones, 2004.
• Mott, Lawrence. “Iberian Naval Power, 1000-1650”. War at Sea in the Middle Ages and the Renaissance. ed. John B. Hattendorf - Richard W. Unger. 105-119. Woodbridge: The Boydell Press, 2003.
• Mûnis, Hüseyin. “Ğârâtü’n-nurmaniyyîn ‘ale’l-Endelüs”. el-Mecelletü’t-târihyyeti’l-Mısriyye I/II (1949), 18-72.
• Mûnis, Hüseyin. Sevrâtü’l-berber fi İfrîkiyye ve’l-Endelüs (102-136/721-753). Mısır: Matbaatu Cemiâti Fuadi’l- Evvel (Kahire Üniversitesi Yayınları), 1948.
• Müellifi Meçhul. Ahbâru Mecmû‘a. thk. İbrahim Ebyâri. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısrî, 1989.
• Negre, Joan. “Los bahriyyun de Tortosa, navegantes en mar revuelto – Al-Andalus y la Historia”. Al-Andalus y la Historia. 2021. Erişim 13 Şubat 2024.
• The Annals of St-Bertin. çev. Janet L. Nelson. Manchester&New York: Manchester University Press, 1991.
• O’Connel, Monique - Dursteler, Eric R. Akdeniz Medeniyetleri. çev. Bozkurt Leblebicioğlu. İstanbul: Say Yayınlan, 2016.
• Ontiveros, Miguel Á. C. - Florit, Catalina M. “The Early Byzantine Period in the Balearic Islands”. The Insular System of Early Byzantine Mediterranean. ed. D. Michaelides vd. 31-45. BAR International Series 2523. Oxford: British Archaeological Reports,
• Ömerî, Şihâbüddîn (Ebü’l-Abbâs) Ahmed b. Yahyâ b. Fazlillâh el-. Vasfü İfrîkıyye ve’l-Mağrib ve’l-Endelüs. nşr. Hasan Hüsnî Abdülvehhâb. Tunus: Matbûa’tü en-Nahza, ty.
• Özaydın, Abdülkerim. “Abdülmelik b. Katan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/265. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1988.
• Özdemir, Mehmet. “Endülüs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/211-225. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları Siyasi Tarih. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Özdemir, Mehmet. “I. Hakem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/173-174. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.
• Özdemir, Mehmet. “Meriye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/199-200. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2004.
• Paine, Lincoln. Deniz ve Uygarlık-Dünya Denizcilik Tarihi. çev. Nurettin Elhüseyni. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2023.
• Parlak, Nizamettin. Endülüsün Doğuşu-Endülüs’ün Fethi ve Endülüs Emevileri’nin Kuruluşu. Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Picard, Christophe. Sea of the Caliphs: The Mediterranean in the Medieval Islamic World. çev. Nicholas Elliott. Cambridge: Harvard University Press, 2018.
• Piltz, Elisabeth. “Byzantium and Islam in Scandinavia”. Byzantium and Islam in Scandinavia: acts of a symposium at Uppsala University, June 15-16 1996. ed. Elisabeth Piltz. Studies in Mediterranean archaeology, v. 126. Jonsered [i.e. Göteborg]: P. Åströms förlag, 1998.
• Pirenne, Henri. Hz. Muhammed ve Charlemagne. İstanbul: İmge Kitabevi, 2006.
• Price, Neil. “İspanya ve Kuzey Afrika ve Akdeniz’de Vikingler”. Viking Dünyası. ed. Brink Stefan - Ebru Kılıç. 584- 594. İstanbul: Alfa Tarih Yayınları, 2015.
• Pryor, John H. - Jeffreys, Elizabeth. The Age of the Dromōn: The Byzantine Navy CA. 500-1204. ed. David Abulafia vd. Leiden ; Boston: Brill, 2006.
• Rickman, Geoffrey. “Mare Nostrum’un Yaratılması: İÖ 300 - İS 500”. çev. Nurettin Elhüseyni. Tarihte Akdeniz. ed. David Abulafia - Raşit Çavaş. İstanbul: Oğlak Yayıncılık ve Reklamcılık Ltd. Şti., 2005.
• Stefan, Brink. “Vikingler Kimdir?” Viking Dünyası. ed. Brink Stefan - Neil Price. 16-20. İstanbul: Alfa Tarih Yayınları, 2015.
• Şeker, Mehmet - Mehmet Özdemir (ed.). İslam Tarihi ve Medeniyeti 4: Endülüs. Siyer Yayınları, 2018.
• Şeşen, Ramazan. İbn Fadlan Seyahatnamesi ve Ekleri. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2010.
• Şeyban, Lütfi. “Fas (el-Mağrib) ile Endülüs Arasındaki Siyasi İlişkiler”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 3/1 (2020), 169-192.
• Utku, Nihal Şahin. Kızıldeniz: Çöl, Gemi ve Tacir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Uzrî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ömer b. Enes b. Dilhâs el-. Nusûs ‘ani’l-Endelüs: Tersîʿu’l-ahbâr ve tenvîʿu’l-âsâr ve’l-bustân fî ġarâʾibi’l-büldân ve’l-mesâlik ilâ cemîʿi’l-memâlik. thk. Abdülazîz Ehvânî. Madrid: Dirâsati’l- Ma’hadi’l-İslâmiye, 1965.
• Watt, William Montgomery. “Arapça Kaynaklarda Vikingler”. Viking Dünyası. ed. Brink Stefan vd. İstanbul: Alfa Tarih Yayınları, 2015.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abdurrahman I”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/147-150. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Berberîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/478-483. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Yıldız, Hakkı Dursun (ed.). Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. İstanbul: Çağ Yayıncılık, 1988.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed- Dımaşkī. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût - Ekrem el-Bûsî. 1-25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed- Dımaşkī. Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm. thk. Ömer Abdüsselam ed-Tedmûrî. Beyrut&Lübnan: Dârü’l-Kitâbi’l-A’rabî, 1991.
• Ziya Paşa. Endülüs Tarihi. İstanbul: Selis Yayınları, 2004.
• Zorlu, Cem. Abbasilere Yönelik Dinı̂ ve Siyası̂ İsyanlar: Ebû Cafer al-Mansur Dönemi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.