Attitudes of Religious Officials Towards Sufism: Scale Development and Application Study

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 2, 1133 - 1170, 30.09.2025

Ahmet Koç , Halil İbrahim Şimşek

https://doi.org/10.33415/daad.1695875

Öz

This research aims to develop a scale to determine religious officials’ attitudes towards Sufism and conduct an application study with this scale. The scale development process began with a literature review, followed by creating a question pool and preparing the candidate scale form. The research sample conducted in 2023 consisted of religious officials in the Çorum Mufti’s Office. The exploratory factor analysis determined that the scale had a structure of 23 items and four factors. The factors were named “individual religious development, religious approach, professional development, social communication”. The confirmatory factor analysis determined that the fit indices were at an acceptable level and the reliability coefficients were at a high level. Accordingly, the “Religious Officials’ Attitudes Towards Sufism Scale” was determined to be a valid and reliable measurement tool. In practice, it has been determined that the attitudes of religious officials towards Sufism are at the level of “I agree” in the individual religious development dimension, “undecided” in the religious approach dimension, and “I completely agree” in the professional development and social communication dimensions. When the attitudes of religious officials towards Sufism were examined according to their demographic characteristics, it was seen that the variables of gender, age, place of duty, job title, and seniority caused significant differences between the groups.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Religious Official , Presidency of Religious Affairs , Religious Life , Scale Development

Din Görevlilerinin Tasavvufa İlişkin Tutumları: Ölçek Geliştirme Ve Uygulama Çalışması

Öz

Bu araştırmanın amacı, din görevlilerinin tasavvufa yönelik tutumlarını belirlemek için ölçek geliştirmek ve bu ölçekle uygulama çalışması yapmaktır. Literatür taramasıyla başlanan ölçek geliştirme süreci, soru havuzu oluşturulması ve aday ölçek formunun hazırlanmasıyla sürdürülmüştür. 2023 yılında gerçekleştirilen araştırmanın örneklem grubunu Çorum Müftülüğündeki din görevlileri oluşturmuştur. Açımlayıcı faktör analizinde ölçeğin 23 madde ve dört faktörlü bir yapıda olduğu belirlenmiştir. Faktörlere “bireysel dini gelişim, dini yaklaşım, mesleki gelişim, sosyal iletişim” isimleri verilmiştir. Doğrulayıcı faktör analizinde uyum indekslerinin kabul edilebilir düzeyde, güvenirlik katsayılarının yüksek düzeyde olduğu belirlenmiştir. Buna göre “Din Görevlilerinin Tasavvufa İlişkin Tutumları Ölçeği”nin geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olduğu belirlenmiştir. Uygulamada din görevlilerinin tasavvuf yönelik tutumlarının bireysel dini gelişim boyutunda “katılıyorum”, dini yaklaşım boyutunda “kararsız”, mesleki gelişim ve sosyal iletişim boyutlarında “tamamen katılıyorum” düzeyinde olduğu tespit edilmiştir. Din görevlilerinin demografik özelliklerine göre tasavvufa ilişkin tutumları incelendiğinde cinsiyet, yaş, ünvan, görev yeri ve kıdem değişkenlerinin gruplar arasında anlamlı farklılığa sebep olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Din Görevlisi , Diyanet İşleri Başkanlığı , Dini Hayat , Ölçek Geliştirme

Kaynakça

• Akkır, Ramazan. “Üniversite Öğrencilerinin Tasavvuf, Tarikat ve Rabıta Olgusuna Bakışı: Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Örneği”. Tasavvur/Tekirdağ İlahiyat Dergisi 5/2 (Aralık 2019), 1273-1298.
• Akman, Mustafa. “İtikâdî Mezhepler ve Fırkalar Bağlamında Tasavvuf ve Sûfîlik’in Yeri”. Dicle İlahiyat Dergisi 25/2 (Ocak 2023), 334-373.
• Aşçı, Zehra. Ortaokul Ders Kitaplarındaki Tasavvufi Konular Üzerine Mukayeseli Bir İnceleme. Çorum: Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Aytaç, Mustafa – Burcu Öngen, Burcu. “Doğrulayıcı Faktör Analizi ile Yeni Çevresel Paradigma Ölçeğinin Yapı Geçerliliğinin İncelenmesi”. İstatistikçiler Dergisi: İstatistik ve Aktüerya 5/1 (2012), 14-22.
• Baz, İbrahim. Kadızadeliler ve Sivasiler Tartışması. Ankara: Otto Yayınları, 2019.
• Bilkan, Ali Fuat. Fakihler ve Sofuların Kavgası: 17. Yüzyılda Kadızadeliler ve Sivasîler. İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Baskı, 2017.
• Büyüköztürk, Şener vd. Eğitimde Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 36. Basım, 2024.
• Büyüköztürk, Şener. “Faktör Analizi: Temel Kavramlar ve Ölçek Geliştirmede Kullanımı”. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi 32/32 (2002), 470-483.
• Büyüköztürk, Şener. Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 27. Basım, 2020.
• Can, Abdullah. SPSS ile Bilimsel Araştırma Süresince Nicel Veri Analizi. Ankara: Pegem Akademi, 4. Basım, 2016.
• Cebeci, Suat. Din Hizmetlerinde Rehberlik ve İletişim. Samsun: Bilay Yayınları, 2018.
• Çağrıcı, Mustafa. “Ahlak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/1-9. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Çakır, Şule. Cuma Hutbeleri Bağlamında Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Tasavvuf Algısı (1980-2017). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çakmak İgalçı, Emine Elif. Okul Öncesi Eğitim Bağlamında Tasavvufî Eğitim (Tasavvufî Ahlak Bazında Manevî Eğitim). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Çelebi, Kâtip. Mizanü’l-Hakk fi İhtiyari’l-Ehakk İhtilaf İçinde İtidal. Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Çınar, Hatice Acar. “Din Görevlilerinin Dindarlık Biçimleri ve Psikolojik İyilik Halleri: Sivas Örneği”. Turkish Studies 13/26 (2018), 1-18. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13986
• Demirkol, Nihat. “Toplumsal Vahdetin İnşasında Tasavvufi Düşüncenin Rolü”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 34 (Ekim 2023), 294-302. https://doi.org/10.54600/igdirsosbilder.1312380
• Devellis, Robert F. Ölçek Geliştirme Kuram ve Uygulamalar. ed. Tarık Totan. Ankara: Nobel Yayınları, 2014.
• Duran, Hüseyin Emre. Rol Model Olarak Din Görevlileri. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2023.
• Durmuş, Ali. Osmanlı Hanefîlerinin Hanefîliğe Eleştirisi: Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Erginli, Zafer. “İslâm Medeniyetinin İnsan Tasavvuru ve Tasavvuf Üzerine”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 21/1 (2010), 40-51.
• Erginli, Zafer. “Tasavvuf”. İlahiyat Atlası. Ed. Bayramali Nazıroğlu vd. 363-386. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Erkuş, Adnan. Psikolojide Ölçme ve Ölçek Geliştirme I: Temel Kavramlar ve İşlemler. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2021.
• Eryücel, Sema. “Din Görevlilerinde Dini Düşünme Stilleri ve Dini Başa Çıkma”. Turkish Studies 12/15 (2017), 101- 122. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12006
• George, Darren – Mallery, Paul. SPSS for Windows Step by Step: A Simple Guide and Reference 17.0. Boston: Pearson, 10. Basım, 2010.
• Hahs-Vaughn, Debbie L. – Lomax, Richard G. An Introduction to Statistical Concepts. London: Routledge, 2013.
• Karakoç, Fatma Yeşim – Dönmez, Levent. “Ölçek Geliştirme Çalışmalarında Temel İlkeler”. Tıp Eğitimi Dünyası 13/40 (2014), 39-49.
• Karataş, Gülşen. Tarikatlara Yönelmenin Sosyo-Kültürel ve Psikolojik Nedenleri. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Kline, Theresa J. B. Psychological Testing Apractical Approach to Design and Evaluation. CA: SAGE Publications, 2005.
• Koçak, Duygu vd. “Faktör Sayısının Belirlenmesinde Map Testi, Paralel Analiz, K1 ve Yamaç Birikinti Grafiği Yöntemlerinin Karşılaştırılması”. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 13/1 (2016), 330-359.
• Öngören, Reşat. “Tasavvuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/119-126. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özdoğan, Öznur. “İnsana Manevi-Psikolojik Yaklaşım”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49/2 (2008), 77-102.
• Tabachnick, Barbara G. – Linda S. Fidell. Using Multivariate Statistics. New York: Allyn and Bacon, 2007.
• Taş, Kemaleddin. Türk Halkının Gözüyle Diyanet. İstanbul: İz Yayıncılık, 2002.
• Tavşancıl, Ezel. Tutumların Ölçülmesi ve SPSS ile Veri Analizi. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2014.
• Seçer, İsmail. Psikolojik Test Geliştirme ve Uyarlama SPSS ve LISREL Uygulamaları. Ankara: Anı Yayıncılık, 2. Basım, 2018.
• Yaşlıoğlu, M. Murat. “Sosyal Bilimlerde Faktör Analizi ve Geçerlilik: Keşfedici ve Doğrulayıcı Faktör Analizlerinin Kullanılması”. İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi 46 (2017), 74-85.
• Yurdugül, Halil. “Ölçek Geliştirme Çalışmalarında Kapsam Geçerliği İçin Kapsam Geçerlik İndekslerinin Kullanılması”. XIV. Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi 1 (2005), 771-774.
• Yurtkoru, E. Serra vd. Sosyal Bilimlerde SPSS’le Veri Analizi. İstanbul: Beta Basım Yayın, 7. Basım, 2018.