Türkiye Türkçesinde İşteş Özne

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 10, 1 - 11, 25.03.2025

Ahmet Turan Doğan

Öz

Kılış fiillerinin yüklem olduğu cümlelerde görülen ekli çatılarda yüklem karşısındaki ögelerin özellikleri çatıyı belirler. Bu ögeler ise özne veya nesnedir. Yüklemin durumuna göre bu ögelerin biri veya ikisi cümleden çıkarılır, değiştirilir veya bir diğerine eklenir. Böylece de söz konusu ögeler farklı özellikler kazanır. İşteş çatıda da özne, genellikle içinde farklı ögeleri barındırır bir duruma gelir. İşteş çatılı cümlelerin yüklemi kılış fiilinden oluşacağından bu cümlelerde özne zaten zorunlu olarak bulunur. Ancak, çatı yine de özneye göre belirlenir. Bu durumda öznenin yüklem olan fiilin özelliğine göre eksiltilen ögeleri kendi bünyesinde barındırdığı fikri ortaya çıkar ve bu özelliğinden dolayı da bazı cümlelerdeki öznenin işteş özne olarak adlandı-rılması gerekliliği bulunur. Peki, “İşteş özne bünyesinde hangi ögeleri barındırır, bu ögeleri belirleyen yüklemin özellikleri nelerdir, bu tür cümleler dil kullanıcısının hangi ihtiyacını giderir?” bu soruların cevabı söz konusu çalışmada aranmıştır. İncelemeler sonucunda Türkiye Türkçesindeki işteş çatılı cümlelerde birbiriyle, birlikte veya birbirini biçimindeki ögelerin yüklemin özelliğin-den dolayı öznede toplandığı, bunların bazılarının istense de şeklen cümleye giremediği bazılarının ise kullanıcının tercihine göre girebildiği görülmektedir. Bu sebeple, söz konusu çatıdaki bazı cümlelerde öznenin salt özne olmaktan uzak olduğu ve bir özne türü olarak işteş özne olarak adlandırılması gerektiği ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi, çatı, özne, işteş özne

Kaynakça

• Banguoğlu, T. (2004). Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bolulu, O. (1992). Eylemler ve Özneler Üzerine Bir Anlam İncelemesi. Türk Dili Dergisi, 32, s. 46-52.
• Boz, E. (2009). Türkiye Türkçesinde “Özne” Durum Biçimbirimi Alabilir mi?. Turkish Studies - International Periodical For The Language, Literature and History of Turkish or Turkic, 4/3, 2371-2377.
• Boz, E. (2015). Türkiye Türkçesi Biçimsel ve Anlamsal İşlevli Biçimbilgisi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Bulak, Ş. (2013). Özne Türleri Üzerine. Turkish Studies – International Periodical For The Language, Literature and History of Turkish or Turkic, 8/1, 1101-1127.
• Delice, H. İ. (2012). Sözcük Türleri. Sivas: Asitan Kitap.
• Delice, H. İ. (2018). Türkçe Sözdizimi. İstanbul: Asitan Kitap.
• Karahan, L. (2008). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Küçük, S. ve Ünal, Ü. (2018). Özne Türleri mi, Öznenin Özellikleri mi?. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7/16, 1-7.
• Özkan, M. ve Sevinçli V. (2015). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Özmen, M. (2016). Türkçenin Sözdizimi. Adana: Karahan Kitabevi.
• Uysal, K. (2018). Türkçede İşteş Çatı ve İşteş Çatının Özellikleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7/2, 806-836.
• Üstünova, K. (2016). Eylem İşletimi. İstanbul: Sentez Yayıncılık.
• Üstünova, K. (2022). Eylem İstemine Göre Özne Türü ya da Özne Türüne Göre Eylem Niteliği Belirlenebilir mi?. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 11/1, 57-68.