Çatı Ulamına Yenilikçi Bir Yaklaşım Denemesi

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 10, 12 - 31, 25.03.2025

Mehmet Fatih Kırmalı

Öz

Çatı, sözdizimine bağlı olarak fiillerin özneyle çeşitli anlam ilişkileri kurmasıdır. Çatı anlambilim, biçimbilim, sözdizim ve bağlamla sıkı bir ilişki içerisindedir. Bu nedenle çatı belirlenirken çatının bu dilbilim dallarıyla ilişkisinin iyi belirlenmesi gerekir. Uzay zaman düzleminde yer, zaman ve nesne özelliğine sahip olan fiillerin yapı, kip, görüngü ulamlarının ve nesne durumlarının, çatı işleviyle karıştırılmaması gerekir. Çatı ulamı sadece kılış fiilleriyle ilgilidir. Kılış fiilleri de çatı içerisinde farklılık gösterdiği için kılış fiillerinin tasnif edilmesi gerekmektedir. Bu çalışmada çatı özgün bir şekilde ele alınmıştır. Çatıyla ilgili olmayan yapı ve görüngü ulamı ve fiillerin nesne durumu çatı dışında tutulmuştur. Çatı bağlam esaslı incelenmesi gereken bir ulam olduğu için bu durum çalışmada dikkate alınmıştır. Çatı dönüşlü, edilgen, ettirgen, işteş ve oldurgan olmak üzere beş alt başlıkta incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

çatı, fiil, dönüşlü, edilgen

Kaynakça

• Aksan, D. (Ed.) (1983). Sözcük Türleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atabey, İbrahim (2005). Ettirgenlik Ekleri ve Türkçe Sözlük’ün Ettirgen Fiiller Açısından Değerlendirilmesi. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, 1, 1.
• Banguoğlu, T. (2004). Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Boz, E. (2014). Türkiye Türkçesinde -Iş Biçimbiriminin İşletimlik ve Türetimlik İşlerinin Birlikteliği Üzerine. Türk Dil Bilgisi Toplantıları: Türkiye Türkçesi Ses ve Şekil Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Boz, E. (2015). Türkiye Türkçesi Biçimsel ve Anlamsal İşlevli Biçimbilgisi, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Boz, E. (2017). Türkiye Türkçesinde Çatı Ulamının Sözlüksel İşaretleyicileri, Ankara: VIII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı.
• Boz, E. (2021). Dilbilgisel Ulamların Biçimsözdizimsel İşaretleyicileri: Çatı Ulamı Örneği. Sadettin Özçelik Armağanı, s. 95-101.
• Delice, H.İ. (2007). Çatı Eklerinin Bilinmeyen Bir İşlevi. 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara. Delice, H. İ. (2016). Türk Dilinde Eksiz Dönüşlü Çatı. 1. Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Kongresi, c. 1.
• Delice, H.İ. (2012). Sözcük Türleri, Sivas: Asitan Yayınları.
• Demir, N. (2018). Türkçe Sözcük Bilgisi, Ankara: Altınordu Yayınları.
• Ediskun, H. (1999). Türk Dilbilgisi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2015). Türkçe El Kitabı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1991). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hengirmen, M. (1995). Türkçe Dilbilgisi, Ankara: Engin Yayınları.
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kemal, Y. (2008). İnce Memed 1, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kırmalı, M. F. (2024). Tarihsel Arka Plan İle Türkiye Türkçesinde Çatı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• König, Güray (1983). Türkçede Çatı. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (Özel Sayı), s. 111-126.
• Önler, Z. (2014). Çatı Morfeminin İşlevleri. Türk Dil Bilgisinin Toplantıları II Ses ve Şekil Bilgisi Sempozyumu.
• Sebzecioğlu, T. (2016). Dilbilim Kavramlarıyla Türkçe Dilbilgisi, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Terbish, B. (2019). Türkiye Türkçesi ve Çağdaş Moğolcada Çatı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Topaloğlu, A. ve Gürlek, M. (2016). Türkçede Fiiller ve Çatıları, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Uysal, B. (2020). Türkiye Türkçesi II Biçimbilgisi (Ed. Erdoğan Boz), Ankara: Gazi Kitabevi.
• Üstünova, K. (2012). Geçişlilik, Geçişsizlik Nitelikleri Değişken Olabilir mi? Turkish Studies, s. 7-14.
• Yücel, B. (2011). Türkiye Türkçesinde Fiil Çatıları. Türk Gramerinin Sorunları I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.