İSLAM HUKUK DÜŞÜNCESİNDE TAABBUDİ HÜKÜMLER VE ONLARIN SAHASI ÜZERİNE
Yıl 2020,
Cilt: 2 Sayı: 2, 14 - 67, 23.02.2021
Abdullah Kahraman
Öz
İslam hukukçuları dini hükümleri farklı şekillerde tasnif etmişlerdir. Bu tasnifte taabbudi hükümlerin önemli bir yeri vardır. Zira bazı hükümler, taşıdıkları birtakım özellikler sebebiyle İslam hukuk literatüründe taabbudi olarak adlandırılmıştır. Dindarlık zihniyetinin bir yansıması ve gereği olarak mükellefler bu hükümleri sorgulamadan kabul etmek durumundadırlar. Aynı zamanda bu hükümler dinin sabit ve değişime kapalı olan taraflarını oluşturmaktadırlar. Bundan dolayı taabbudi hükümlerin doğru tespiti ve bu hükümlerin sahasının belirlenmesi İslam hukuk düşüncesi açısından son derece önem arz etmektedir. İslam hukuk düşüncesinde bu hükümlerin sahasını genişletenler yanında daha dar tutan ve orta bir yaklaşımı benimseyen yaklaşımlar da bulunmaktadır. Bu gibi hükümlerin sahasında ve niteliğinde yapılacak yanlış tespitler, dinin yürürlüğünü ve dindarlık zihniyetini de olumsuz yönde etkileyecek potansiyele sahiptir. Taabbudi hükümler illeti tespit edilerek kıyasa konu edilemezler. Ancak bunların hikmetleri tespit edilebilir. Hikmetlerinin tespiti ise mükelleflerin bunları gönül rahatlığı ile kabul edip uygulamasına yardımcı olur. Bu yüzden dini literatürde ibadetlerin illetlerinden değil sırlarından ve hikmetlerinden bahsedilir. Taabbudi hükümler aslında sadece ibadet sahasına mahsus değildir. Ancak çoğunlukla ibadet sahasında olmaları ve mükelleflerin teslimiyetlerini sınamaları sebebiyle bu hükümler ibadet kökünden türeyen “taabbud” kavramıyla ifade edilmişlerdir. Burada kullanılan taabbud kavramı aynı bu hükümleri zamanda “ta’lîli” hükümlerden ayırt etmek için de kullanılmıştır. Zira ta’lil edilebilirlik sorgulama anlayışını da beraberinde getirdiği için taabbud anlayışına aykırıdır. Bu makalede taabbudi hükümler, bunların özellikleri ve sahası İslam hukukçuları arasında mukayeseli olarak ve tarafların delillerine yer verilerek ele almaktadır.
حول الأحكام التعبدية ونطاق التعبديات ضمن الفكر الخاص بالشريعة الإسلامية
Yıl 2020,
Cilt: 2 Sayı: 2, 14 - 67, 23.02.2021
Abdullah Kahraman
Öz
د صنف الفقهاء الأحكام الشرعية تصانيف كثيرة، فللأحكام التعبدية مكانة كبيرة في هذه التصنيفات، وبعض الأحكام لاتصافها بصفات معينة سميت تعبدية في مصادر الفقه الإسلامي. يضطر المكلفون أن يتقبّلوا هذه الأحكام بدون تساؤل، وفي نفس الوقت تشكّل هذه الأحكام الجانب الثابت والممانع للتغيير في الدين، ولهذا السبب تعيين الأحكام التعبدية بشكل صحيح وتحديد نطاق هذه الأحكام، في غاية الأهمية. يوجد في تصور الفقه الإسلامي من يرى توسيع نطاق هذه الأحكام إلى جانب من يضيّق نطاقها مع من يسلك سبيلا وسطا بينهما. فإن تصرفاً خاطئاً في تحديد نطاق هذه الأحكام وفي بيان صفاتها، قد يشكّل خطرا جسيماً، فيؤثر سلبياً في تطبيق الدين، فالأحكام التعبدية وإن أمكن تعيين حِكمها ولكن لا يمكن جعلها مدارا للقياس بتحديد عللها، فتعيين حِكمها يساعد على انقياد المكلفين لها والعمل بموجبها بطمأنينة القلب، ولهذا تذكر في المؤلفات الدينية أسرار العبادات وحكمها دون عللها. وليست الأحكام التعبدية في الأصل محصورة بنطاق العبادات، ولكن لكونها في نطاق العبادات أكثر ولامتحان المكلفين في امتثالهم لها قد عُبِّرت عن هذه الأحكام بمصطلح "التعبد" الذي اشتق من أصل العبادة. فإن مصطلح "التعبد" المستعمل هنا قد اُستعمل أيضاً من قبل لتفريق هذه الأحكام نفسها عن "الأحكام التعليلية"، لأن إمكانية التعليل مخالفة لمفهوم التعبد، وذلك لكون التعليل يأتي معه مفهوم التساؤل أيضاً. فهذه المقالة تتناول الأحكام التعبدية وخصائصها ونطاقها وآراء الفقهاء فيها مع المقارنة وذكر الأدلة.