Justice as the Axis of Moral Virtues: The Pursuit of Balance and Moderation in the Thought of Celaleddin al-Dawwani

Yıl 2025, Sayı: 11, 111 - 134, 20.09.2025

Zarife Bekmezci , Ömer Faruk Erdoğan

Öz

This study examines the concept of justice as articulated by the 15th-century İslamic scholar Jalāl al-Din al-Dawwānī within the context of İslamic moral philosophy. Dawwānī considers justice not merely as an individual virtue, but also as a fundamental principle of social order and a divine responsibility. According to him, justice is a comprehensive virtue that emerges from the harmonious integration of fundamental virtues such as wisdom (ḥikmah), courage (shajāʿah), and temperance (ʿiffah). The actual realization of justice depends not only on human reason but also on the guidance of revelation and divine support in attaining inner perfection. Dawwānī rejects the instrumentalization of justice, emphasizing that it must be grounded solely in the principle of fairness. He is also noted to be influenced by Aristotle’s notion of the “golden mean” and the Qur’anic idea of balance, although he asserts that it is ultimately the Shari‘a that determines this balance. Dawwānī further underscores the central role of justice in governance, advocating for merit and moral competence in those who hold political authority. Accordingly, this study explores Dawwānī’s understanding of justice in both its theoretical and practical dimensions, positioning him as a distinctive figure in the tradition of İslâmic thought.

Anahtar Kelimeler

Ethics , Justice , Moderation , Virtue , al-Dawwānī

Ahlâkî Erdemlerin Mihveri Olarak Adâlet: Celâleddin ed-Devvânî’nin Düşüncesinde Denge ve Ölçü Arayışı

Öz

Bu çalışma, 15. yüzyıl İslâm düşünürü olan Celâleddin ed-Devvânî’nin adâlet anlayışını, İslâm ahlâk felsefesi bağlamında ele almaktadır. Devvânî, adâleti yalnızca bireysel bir fazilet olarak değil aynı zamanda toplumsal düzenin temel prensibi ve ilâhî bir yükümlülük olarak değerlendirmiştir. Ona göre adâlet; hikmet, cesaret ve iffet gibi temel erdemlerin dengeli biçimde ve birbirleriyle sıkı bir bağ kurmasıyla ortaya çıkan kapsayıcı bir erdemdir. Adâletin mutlak anlamda gerçekleşebilmesi, sadece insan aklına değil, aynı zamanda vahyin rehberliğine ve ilâhî lütufla bireyin derûnî olgunluğa ulaşmasına bağlıdır. Devvânî, adâletin insanlar tarafından araçsallaştırılmasına karşı çıkarak onun yalnızca hakkaniyet ilkesine dayanması gerektiğini vurgulamaktadır. Ayrıca Devvânî’nin Aristoteles’in “orta yol” (mesotes) anlayışından ve Kur’an’daki denge fikrinden beslendiği, buna ilaveten bu dengeyi belirleyenin şerîat olduğunu savunduğu da bilinmelidir. Devlet yönetimi açısından da adâletin merkezî bir rol oynadığına dikkat çeken Devvânî, liyakat ve ahlâkî yeterliliğin yöneticilerde bulunması gerektiğini savunmuştur. Bu bağlamda çalışma, Devvânî’nin adâlet anlayışını teorik ve pratik yönleriyle ortaya koymakta ve onu İslâm düşüncesi içinde istisnai bir konuma yerleştirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ahlâk , Adâlet , İtidal , Erdem , Devvânî

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur/It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited. (Zarife Bekmezci-Ömer Faruk ERDOĞAN)

Kaynakça

• Akarsu, B. (1998). Mutluluk Ahlakı (I􀇚nkılâp).
• Akgün, C. (2024). I􀇚slam ve Adalet. I􀇚çinde A. K. Cihan & A. Kuşat (Ed.), İslâm Medeniyeti Bağlamında Adalet. Kimlik Yayınları.
• Alkan, Y. (2018). Aquinas ve Abelard’ta Adalet Ve İktisadi Adalet Justıce and Economic Justice in Aquinas and Abelard. 1(2), 151-160.
• Anay, H. (1994). Devvânı̂. I􀇚çinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. Bekmezci, Erdoğan, Justice as the Axis of Moral Virtues: The Pursuit of Balance and Moderation in the Thought of Jalāl al-Din Dawwānī 133
• 9). TDV Yayınları.
• Apaydın, H. Y. (2018). Adalet Nedir? Mahiyet ve Keyfiyet. Bilimname, 35/1.
• Aristoteles. (2024). Eudemos’a Etik (F. Akderin, Çev.). Say Yayınlar.
• Aristoteles. (2024). Nikomakhos’a Etik (S. Babür, Çev.; 12. bs). BilgeSu.
• Bulut, Z. (2021). Celaleddin Devvânı̂’nin I􀇚slam Ahlak Felsefesindeki Yeri.
• Danişname, 2, 41-65.
• Çağrıcı, M. (2000). I􀇚ffet. I􀇚çinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: C. 21. TDV Yayınları.
• Çağrıcı, M. (2010). Şecaat. I􀇚çinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 38). TDV Yayınları.
• Çiçek, M. (2020). Aristoteles’in Adalet Anlayışı. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1-11.
• Demirdal, M. B. (2019). I􀇚nsan Haklarının Temellendirilmesine Yardımcı Bir Kavram: Adalet I􀇚lkekeri. İnsan Hakları Yıllığı, 37, 1-35.
• Demirkol, M. (2011). Nasîreddin Tûsî’nin Ahlâk Felsefesine Etkisi. Fecr Yayınları.
• Devvânı̂, C. (2019). Ahlâk-ı Celâlî (E. Okumuş, Çev.; 1.Baskı). Fecr yayınları.
• Fahri, M. (2021). İslam Ahlâk Teorileri (6.). Litera Yayıncılık.
• Farabı̂. (2016). İdeal Devlet (A. Arslan, Çev.). Türkiye I􀇚ş Bankası Kültür Yayınları.
• Farabı̂. (2020). Mutluluğun Kazanılması (A. Arslan, Çev.; VIII). Türkiye I􀇚ş Bankası Kültür Yayınları.
• Gafarov, A. (2007). Nasîrüddîn Tûsî’nin Ahlâk Felsefesi. I􀇚sam Yayınları.
• Gafarov, A. (2014). Nası̂ruddı̂n Tûsı̂’nin Ahlâk Felsefesinde Adâlet Kavramı.
• İçinde M. Demirkol & M. E. Kala (Ed.), Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyomu Bildirileri (ss. 754-764). Kalkan Matbaacılık.
• İbn Miskeveyh. (2022). Tehzîbu’l-Ahlâk (A. Şener, I􀇚. Kayaoğlu, & C. Tunç, Çev.; 5.). Büyüyenay Yayınları.
• İbn Sı̂nâ. (t.y.). Metafizk El-İlahiyat, Kitab’ü-ş Şifa (E. Demirli & O􀇆 . Türker, Çev.). Felsefus Yayınları.
• İstanbulı̂, I􀇚. M. (2014). Ahlâk-ı Ududiyye ŞerhiŞerhu’l-Ahlâki’l-Adudiyye (S. Çınar, Çev.; 1.). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Jaeger, W. (2024). İlk Yunan Filozoflarında Tanrı Düşüncesi. I􀇚thaki Yayıncılık.
• Osmanoğlu, O􀇆 . (2011). Ortaçağ Siyaset Felsefesinde Adalet [Doktora Tezi]. Marmara U􀇆 niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özdemir, R. (2023). İslâm Düşüncesine Göre Adâlet ve Adâletin Önündeki Engeller.
• Platon. (2024). Devlet (S. Eyüpoğlu & M. A. Cimcoz, Çev.). Türkiye I􀇚ş Bankası Kültür Yayınları.
• Saruhan, M. S. (2000). İslâm Ahlâk Felsefesinde Bilgi ve Hürriyet. Ankara U􀇆 niversitesi.
• Saruhan, M. S. (2015). Erdemlerin Erdemi: Adâlet. Adam Akademi, 5(1), 14. Bekmezci, Erdoğan, Ahlâkî Erdemlerin Mihveri Olarak Adalet: Celâleddin ed- Devvânî’nin Düşüncesinde Denge ve Ölçü Arayışı
• Saruhan, M. S. (2024). İslam Ahlak Felsefesinde Bilgi ve Hürriyet (1.). Fecr Yayınları.
• Toktaş, F. (2016). Bn Sı̂nâ’nın “Risâle fı̂ ‘I􀇚lmi’l-Ahlâk” risalesinin takdim, tahkik ve çevirisi. Dokuz Eylül Ünivesitesi İlahiyat Fakültesi Dergi, 43, 7-52.
• Topaloğlu, B. (1988). Adl. I􀇚çinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: C. 1. TDV Yayınları.
• Tusı̂, N. (2021). Ahlâk-ı Nâsırî (A. Gafarov & Z. Şükürov, Çev.; 5.). Litera Yayıncılık.
• U􀇆 çer, I􀇚. H. (Ed.). (2017). Celâleddin ed-Devvânı̂. I􀇚çinde İslam Düşünce Atlası (C. 3).