Dârulfünûn: Kadim Kavramların Terkibi

Yıl 2020, Cilt: 31 Sayı: 2, 215 - 245, 25.12.2020

Hasan Sabri Çeliktaş

https://doi.org/10.26650/di.2020.31.2.0020

Öz

Bu çalışmanın konusu XIX. yüzyılda yüksek eğitim vermek üzere tarih sahnesine çıkan yeni kuruma isim olarak uygun görülen Dârulfünûn terkibidir. Osmanlı Devleti’nde XIX. yüzyılın ikinci çeyreğinde eğitim işlerinin “terbiyet-i âmme” kapsamında görüşülmesi ve bir takım planlamaların yapılması için Meclis-i Maârif-i Muvakkat kurulmuştur. Meclis, eğitim öğretim faaliyetlerinin üç kademeye ayrılması ve o zamanki eğitim kurumlarının ileri derecesinde olmak üzere yüksek eğitim verecek yeni bir kurumun açılması gerektiği yönünde devlete tavsiyede bulunmuş ve kuruma “Dârulfünûn” ismini uygun görmüştür. Dârulfünûn’un isimlendirilmesinde bir kısım tarihçi meseleyi önceden beri devam eden medrese eğitim anlayışı ile yeni oluşan eğitim anlayışı arasında karşıtlıklar kurarak okumayı tercih etmektedir ki bu mesele çalışmamızın problemini oluşturmaktadır. Bu bağlamda çalışmanın iddiası ise isimlendirme meselesinde Dârulfünûn terkibindeki unsurların kadim ilim, kültür ve eğitim tarihinde bir karşılığının bulunduğu; yeni yapının medrese ve onun temsil ettiği eğitim anlayışının karşısında olmadığıdır. Tanımlanan problemin çözülmesine yönelik tarihî veri analiz yöntemi esas alınmıştır. Çalışmanın neticesinde Dârulfünûn terkibini oluşturan kelimelerin kadim ilim, kültür ve eğitim tarihimizde bir karşılığının bulunduğu; yeni yapının medrese ve onun temsil ettiği eğitim anlayışının karşısında olmadığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı yükseköğretimi, Meclis-i Maarif-i Muvakkat, Fünun Mektebi, Darulfünun (İstanbul Üniversitesi), medrese

Destekleyen Kurum

Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Darulfünun: Composition of Ancient Concepts

Öz

The subject of this study is the composition of Dârulfünûn, which is considered appropriate as a name for the new institution that emerged on the stage of history to provide higher education in the nineteenth century. In the second quarter of the nineteenth century in the Ottoman State, the Temporary Council of Education (Meclis-i Maârif-i Muvakkat) was established in order to discuss the educational affairs within the scope of public education (terbiyet-i âmme) and to carry out some planning. The Council advised the state that the activities of education and training should be divided into three levels and that a new higher education institution should be opened with the advanced level of the educational institutions at that time, and deemed the name “Darulfünun” appropriate for the institution. In the nomenclature of darulfünun, some historians prefer to read the matter by contrasting it with the pre-existing understanding of madrasah education and the newly formed understanding of education, which constitutes the problem of our study. In this context, the claim of the study is that the elements in the composition of Darulfünun in the nomenclature issue have a counterpart in the history of ancient science, culture and education; that the new structure is not opposed to the madrasah and the understanding of education it represents. In the study, the historical data analysis method was based on solving the identified problem. As a result of the study, it was determined that the words that constitute the composition of Darulfünun had a counterpart in the history of ancient science, culture and education; the new structure was not opposed to the madrasah and the understanding of education that it represented.

Anahtar Kelimeler

Ottoman higher education, Temporary Council of Education, Fünun Mektebi (School of Sciences), Darulfünun (Istanbul University), madrasah

Kaynakça

• Adıvar, Abdülhak Adnan. Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Maarif Matbaası, 1943.
• Akyıldız, Ali. Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
• Albayrak, Sadık. “Dârü’l-Hikmeti’l-İslâmiyye”, DİA. İstanbul, 1993. VIII: 506-507.
• Aynî, Mehmet Ali. Dârulfünûn Tarihi. Hazırlayan: Aykut Kazancıgil. İstanbul: Kitabevi, 2007.
• Berkes, Niyazi. Türkiye'de Çağdaşlaşma. İstanbul: Doğu-Batı Yayınları, tarih yok.
• Bozkurt, Nebi. “Dârulkurrâ”, DİA. İstanbul, 1993. VIII: 543-545.
• Bozkurt, Nebi. “Dârülhadis”, DİA. İstanbul, 1993. VIII: 527-529.
• Çankaya, Mücellitoğlu Ali. Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler 1859-1949. Ankara: Örnek Matbaası, 1954.
• Dârulfünûn-ı Şâhâne Nizamnâmesi. Dârulhilâfeti’l-Aliyye: Malumat Kütüphânesi, tâbi’ ve nâşiri es-Seyyid Mehmet Tahir, 1318.
• Doğan, İsmail. “Osmanlı Bilimsel Topluluklarının Türkiye’deki Bilim Eğitimine Etkileri”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi. 1993, XXVI/1: 131-149.
• Engelhard, E. Türkiye ve Tanzimât: Devlet-i Osmaniye’nin Tarih-i Islahâtı 1826-1882. Mütercimi: Ali Reşâd. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi, 1327.
• Ergin, Osman Nuri. Türkiye Maarif Tarihi: İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye ve Sanat Müesseseleri Dolayısıyla. İstanbul: Eser Matbaası, 1977, C. I-II.
• Erünsal, İsmail E. “Dârülilim”, DİA. İstanbul, 1993. VIII: 539-541.
• Erünsal, İsmail E. “Dârülkütüb”, DİA. İstanbul, 2003. XXVII: 11-32.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Osmanlı Medrese Müfredatına Dair Çalışmalar: Nereden Nereye?”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 2008, sayı 12, VI: 593-609.
• Fen. 10 Mart 1327/21 Rabiülevvel 1329, numara 1.
• Firuzabadi, Ebü't-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed. el-Okyanusü'l-Basit fi Tercümeti Kamusü'l-Muhit (Kamus Tercümesi). Tercüme: Mütercim Asım Efendi. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1305.
• Fünûn. Âsar-ı Müteaddide-i Cedideden Mütercem. Mütercimi: M. Ali. İstanbul: Şirket-i Mertebiye Matbaası, 1308. Birinci Cüz.
• Hasebe, Kiyohiko. “An Ottoman Attempt for the Control of Christian Education: Plan of Fünûn Mektebi (School of Sciences) in the Early Tanzimat Period”. Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies. XLI (2013), 231-251.
• İbn Akîl, Ebü’l-Vefa Ali b. Akîl b. Muhammed el-Bağdadi. Kitâbü’l-Fünûn. Tahkik: George Makdisi. Beyrut: Dârü'l-Maşrık, 1970.
• İbn Akîl, Ebü'l-Vefa Ali b. Akîl b. Muhammed el-Bağdadi. Zehrü’l-Ğusûn min Kitâbi’l-Fünûn. Tahkik: Kamil Muhammed Harrât. Dımaşk: Dârü’t-Tevfik, 1420/1999.
• İbn Manzur, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisanü’l-Arab. Hazırlayan: Emin Muhammed Abdülvehhab-Muhammed es-Sadık el-Ubeydi. Beyrut: Dârü'l- ihyâi't-Türasi’l-Arabî, 1417/1997.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Ali. Şücûnü’l-Mescûn ve Fünûnü’l-Meftûn. Tahkik: Ali İbrâhim Kürdi. Dımaşk: Dâru Sa’deddin, 1419/1999.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Darülfünûn Tarihçesine Giriş: İlk İki Teşebbüs”, Belleten. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1990. LIV/210: 699-745.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Tanzimat Döneminde İstanbul’da Dârulfünûn Kurma Teşebbüsleri”, 150. Yılında Tanzimat. Yayına Hazırlayan: Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992. 397-439.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Darülfünûn Tarihçesine Giriş: Üçüncü Teşebbüs Darülfünûn-ı Sultanî”, Belleten. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1993. LVII/218: 201-239.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Dârulfünûn: Mefhum ve Müessese Olarak Sultan II. Abdülhamid Dönemine Kadar Gelişmesi”, Sultan II. Abdülhamid ve Devri Semineri: 27-29 Mayıs 1992 Bildiriler. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1994. 173-190.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Dârülfünûn: Osmanlı’da Kültürel Modernleşmenin Odağı. İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2010. I.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. "Cem‘iyyet-i İlmiyye-i Osmâniyye", TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/cemiyyet-i-ilmiyye-i-osmaniyye (29.10.2019).
• İsmail Hakkı. Maârifde Bir Siyaset. İstanbul: Necm-i İstikbâl Matbaası, 1335.
• İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim: Riyazî İlimler. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997. I.
• Kâsımî, Cemaleddin Muhammed b. Muhammed Saîd Cemaleddin. Kavâidü't-Tahdis min Fünûni Mustalahi'l-Hadis. Dımaşk: Matbaatu İbn Zeydun, tarih yok.
• Katib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü'z-Zünûn an Esâmi'l-Kütüb ve'l-Fünûn. Tashih: M. Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1941.
• Kaya, Mahmud. “Beytülhikme”, DİA. İstanbul, 1992. VI: 88-90.
• Kaya, Mahmut. “Dârülhikme”, DİA. İstanbul, 1993. VIII: 537-538.
• Kaya, Mahmut. “Sipâhîzâde Mehmed”, DİA. İstanbul: 2009. XXXVII: 258-259.
• Kenan, Seyfi. “Üniversite”, DİA. İstanbul: 2012. XL: 338-348.
• Kenan, Seyfi. “Modern Üniversitenin Oluşum Süreci”, Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, 2015. XLV: 333-367.
• Köksal, Asım. “Dârülerkam”, DİA. İstanbul, 1993. VIII: 520-521.
• Kudâî, Ebu Abdullah Muhammed b. Selâme b. Ca'fer. Tarihü'l-Kudâî: Kitâbü Uyûni'l-Maârif ve Fünûni Ahbâri'l-Halâif. Tahkik: Cemil Abdullah Muhammed el-Mısrî. Mekke: Câmiatü Ümmi'l-Kurâ, 1415/1995.
• Kûfî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Süleyman. Kitâbü'l-Müntehab ve yelîhi Kitâbü'l-Fünûn. San'a: Dârü'l-Hikmeti'l-Yemaniyye, 1993.
• Kut, Turgut. “Dâruttıbâa”, DİA. İstanbul, 1994. IX: 10-11.
• Kutluer, İlhan. “İlim”, DİA. İstanbul, 2000. XXII: 109-114.
• Kütükoğlu, Mübahat S. “Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye Medresesi”, DİA. İstanbul, 1993. VIII: 507-508.
• Maârif-i Umûmiyye Nizamnâmesi. Matbaa-i Âmire, 1292.
• Mahmud Cevad, İbnü’ş-Şeyh Nâfi. Maârif-i Umûmiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı. Matbaa-i Amire, 1338.
• Mekâtib-i Âliye-i Fenniye yani Dârulfünûn-ı Sultanî’nin Nizamnâme-i Dâhiliyesiyle Dürûs Cedvelidir. La Türkî Matbaasında tab olunmuştur, 1293.
• Mekteb-i Sultani Tevzi-i Mükâfat Cedvelidir. Kostantiniye: Matbaa-i Ebuzziyâ, 1301.
• Mekteb-i Sultani Ders Programıdır. İstanbul: Âlim Matbaası, 1316.
• Münif Efendi: “Mukaddime”, Mecmua-i Fünûn. İstanbul, 1279., Numara 1.
• Nakkaş, Ebû Saîd Muhammed Ali b. Amr b. Mehdi el-Hanbeli. Fünûnü'l-Acâib. Tahkik: Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut: Müessesetü'l-Kütübi's-Sekafiye, 1990.
• Nev'î, Yahya. İlimlerin Özü (Netâyicü'l-Fünûn). Hazırlayan: Ömer Tolgay. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Nüveyri, Şehabeddin Ahmed b. Abdülvehhab b. Muhammed. Nihâyetü'l-Ereb fî Fünûni'l-Edeb. Kâhire: Vizâretü's-Sekâfe ve'l-İrşâd, tarih yok.
• Özcan, Azmi. “ Dârülulûm”, DİA. İstanbul, 1993. VIII: 553-555.
• Öztürk, Cemil. “Dârülmuallimîn”, DİA. İstanbul, 1993. VIII: 551-552.
• Saçaklızâde, Şeyh Muhammed bin Ebî Bekr el-Mer’aşî eş-Şehîr bi. Tertîbü'l-Ulûm. Tahkik: Muhammed b. İsmail es-Seyyid Ahmed. Beyrut: Dârü'l-Beşâiri'l-İslâmiyye, 1988.
• Said Paşa’nın Hatıratı. Dersaâdet: Sabah Matbaas, 1328. I.
• Sarı, Nil. “Mekteb-i Tıbbiyye”, DİA. İstanbul, 2004. XXIX: 2-5.
• Salnâme-i Nezaret-i Maârif-i Umûmiyye. Matbaa-i Âmire, 1316. 1. Sene.
• Sava Paşa, “Mukaddime”, Mekâtib-i Âliye-i Fenniye yani Dârulfünûn-ı Sultanî’nin Nizamnâme-i Dâhiliyesiyle Dürûs Cedvelidir, La Türki Matbaasında tab olunmuştur, 1293.
• Şentürk, M. Hüdai. “Dârülmaârif”, DİA. İstanbul, 1993. VIII: 548-549.
• Tehânevî, Muhammed b. A'lâ b. Ali el-Faruki el-Hanefi. Keşşâfu Istılâhâti’l-Fünûn. Haşiye: Ahmed Hasan Besic. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998. I.
• Uçman, Abdullah. "Mecmûa-i Fünûn", TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/mecmua-i-funun (29.10.2019).
• Unat, Faik Reşit. Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1964.
• Vankulu, Mehmed Efendi Vani. Lugat-ı Vankulu: Tercüme-i Sıhah-ı Cevheri. Kostantiniye: Dârü't-Tıbâati'l-Cedîdeti’l-Ma'mûre, 1218/1803. II.
• XVIII. Asrın Ortalarına Kadar Türkiye’de İlim ve İlmiyeye Dâir Bir Eser: Kevâkib-i Seb’a Risalesi. Metni yeni harflere ve ekinde Fransızca metinleri Türkçeye Çeviren: Nasuhi Ünal Karaarslan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
• Zengin, Zeki Salih. Medreseden Dârulfünûna Türkiye’de Yüksek Din Eğitimi. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2011.