The use of Qiraat in Muqâtil’s Tafsîr

Yıl 2025, Sayı: 8, 74 - 91, 30.06.2025

Seyit Yıldırım

https://doi.org/10.61216/darulhadisdergisi.1643183

Öz

Muqātil b. Sulaymān, who passed away in 150 AH, is one of the most significant figures in the Islamic exegesis tradition. His work, at-Tafsīr al-Kabīr, is regarded as the first complete exegesis of the Qur’an. Written during a period when Islamic sciences had not yet been divided into distinct disciplines, this work provides valuable insights into the exegetical materials that were utilized in the early efforts to correctly understand the Qur’an. One of the fundamental materials used in the interpretation of verses was Qur’anic recitations (qirāʾāt). Muqātil, who lived in an era when the systematization of recitations had not yet been established—in other words, when categorizations such as shazz or mutawātir had not yet been formulated—benefited from a broad range of recitational traditions. However, apart from citing the recitations of companions such as ʿAbdullāh ibn Masʿūd and Ubayy ibn Kaʿb, he did not attribute the recitations he referenced to specific imams or regional schools. Additionally, he did not engage in theoretical discussions regarding the linguistic foundations of the recitations. While interpreting Qur’anic verses, Muqātil paid special attention to the semantic diversity provided by synonymous (mutarādif) and farshī recitational differences. In this regard, he frequently referred to meaning-centered recitations attributed to companions such as ʿAbdullāh ibn Masʿūd and Ubayy ibn Kaʿb. Although such recitational variations were generally classified as shādhdh due to their non-conformity with the ʿUthmānic codex, they continued to be used in exegetical discussions and in some cases as evidence in juristic matters. Muqātil b. Sulaymān also employed these variations at times to clarify meanings and at other times to highlight legal applications. Moreover, he made evaluations regarding farshī recitational differences, which vary according to morphological and syntactical rules. Although he primarily adopted a single recitational reading in his exegesis, in certain cases, he explicitly pointed out the impact of two different recitations on the meaning of the verse.

Anahtar Kelimeler

Qıraat , Muqâtil , at-Tafsir al-Kabir , Synonym , Fhars.

Mukâtil b. Süleyman Tefsirinde Kıraatlerin Kullanımı

Öz

Hicrî 150 yılında vefat eden Mukâtil b. Süleyman, İslam tefsir geleneğinin en önemli şahsiyetlerinden biridir. Zira onun kaleme aldığı et-Tefsîru’l-Kebîr isimli eser, Kur’an’ı baştan sona açıklayan ilk tefsir metni kabul edilmektedir. İslâmî ilimlerin henüz farklı disiplinlere ayrılmadığı bir dönemde yazılan bu eserde, ilk dönemlerde Kur’an’ın doğru anlaşılması noktasında başvurulan tefsir materyallerine dair önemli veriler bulunmaktadır. Ayetlerin tefsirinde başvurulan temel materyallerden biri de Kur’an kıraatleridir. Kıraatlerin henüz sistematik hale getirilmediği, diğer bir ifadeyle şâz veya mütevatir gibi kategorik ayrımların yapılmadığı bir dönemde yaşayan Mukatil, geniş bir kıraat birikiminden yararlanmıştır. Ancak Abdullah b. Mes’ud ve Übeyy b. Ka’b gibi sahabîler dışında yararlandığı kıraatleri imamlara ya da bölgelere nispet etmemiştir. Bunun yanında kıraatlerin dilsel temelleriyle ilgili teorik tartışmalara da girmemiştir. Mukâtil, Kur’an ayetlerini tefsir ederken müterâdif veya ferşî kıraat farklılıklarının sağladığı anlamsal çeşitliliğe dikkat çekmiştir. Bu çerçevede, Abdullah b. Mes’ud ve Übeyy b. Ka’b gibi sahabîlere nispet edilen anlam merkezli kıraatlere oldukça fazla atıfta bulunmuştur. Bu tür kıraat farklılıkları, Mushaf-ı Osmânî’ye uymaması nedeniyle genellikle şâz kabul edilse de tefsir faaliyetlerinde ve bazı fıkhî konularda ihticac olarak kullanılmaya devam etmiştir. Mukâtil b. Süleymân da kimi zaman manayı açıklamak kimi zaman da fıkhî bir uygulamaya dikkat çekmek için kullanmıştır. Öte yandan müfessir, sarf-nahiv kurallarına göre değişebilen ferşî farklılıklara dair değerlendirmelerde bulunmuştur. Bu konuda çoğunlukla tek kıraati esas alsa da kimi durumlarda iki farklı kıraatin mana üzerindeki etkisine dikkat çekmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , Mukatil , Tefsir-i Kebîr , Müterâdif , Ferş

Kaynakça

• Askerî, Ebû Hilâl. el-Furûku’l-Luğaviyye. thk. Muhammed Selîm. Mısır: Dâru’l-İlmi ve’s-Sekâfe, ts.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn. es-Sünenü’l-Kübrâ. thk. Muhammed Andulkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. et-Ta`rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1983.
• Çam, Merve Nur - Türcan, Selim. “Mukâtil b. Süleyman’a Yöneltilen Eleştiriler ve Bu bağlamda Mukâtil b. Süleyman Nakillerinin Denetlenmesi”. Hitit İlahiyat Dergisi 22/2 (2023), 511-531.
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Dağ, Mehmet. “Kıraat İlminin Akademik Serencâmı”. EKEV Akademi Dergisi 56 (2013), 311-324.
• Dimyâtî, Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed. İthâfu Fudelâi’l-Beşer fi’l-Kırâati’l-Aşer. thk. Enes Mehera. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2006.
• Fehdâvî, Semîr Abd-ü Hasen Sâlim. “Mukâtil b. Süleymân ve’l-Kıraâtü’l-Kur’aniyye fî Tefsîrih”. Dîrâsâtün Arabiyye ve İslâmiyye 57 (2016), 153-231.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. thk. Komisyon. Mısır: Dâru’l-Mısriyee li’t-Te’lîfi ve’t-Terceme, 1. Basım, ts.
• Goldziher, Ignaz. Mezhebü’t-Tefsîri’l-İslâmî. çev. Abdulhalîm en-Neccâr. Mısır: Mektebetü’l-Hancî, 1955.
• Güler, Nurdane. Mukâtil Tefsirinde Tevhid. Ankara: Grafiker Yayınları, 2002.
• Hamurlu, Mustafa. “Müdrec Kıraatlerin Tefsirle İlişkisi ve Anlam Üzerindeki Etkisi”. İlahiyat Akademi 20 (26 Aralık 2024), 243-262.
• İbn Abdilberr. et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta’ mine’l-Meânî ve’l-Esânîd. Mağrib: Vizâretü Umûmi’l-Evkâf ve’ş-Şüûnü’l-İslâmiyye, 1967.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-A’yân ve Enbâü Ebnâi’z-Zamân. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâder, ts.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer. Târîhu’l-Medîne. thk. Fehîm Muhammed Şeltût. 4 Cilt. Cidde: h.1399, ts.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferac Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrâhîm Ramazan. Beyrut: Daru’l-Marife, 1997.
• İbnü’l-Ferrâ, Ebû Ya’lâ Muhammed b. el-Huseyn. el-Udde fî Usûli’l-Fıkh. thk. Ahmed b. Ali b. Seyr el-Mübârekî. Riyad, 1990.
• İbnü’l-Kayyim el-Cevziyye, Şemseddîn Ebû Abdillâh Muhammed. et-Turuku’l-Hikemiyye fi’s-Siyâseti’ş-Şer’iyye. thk. Beşîr Muhammed Uyûn. Beyrut: Mektebetü’l-Müeyyide, 1. Basım, 1989.
• İnanç, Yonis. Teşekkül Sürecinde Nahiv-Kıraat ilişkisi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Karagöz, Mustafa. Dilbilimsel Tefsir ve Kur’an’ı Anlamaya Katkısı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Koç, Mehmet Akif. Tefsirde Bir Kaynak İncelemesi. Ankara: Kitâbiyât, 2005.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdunî - İbrahim Atfîş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Mushaf”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31/242-248. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Mekkî, Ebû Muhammed b. Ebî Talib. el-İbâne an Meâni’l-Kırâât. thk. Abdulfettâh İsmail Şelbî. Mısır: Daru’n-Nehda, ts. Mennâ el-Kattân. Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 3. Basım, 2000.
• Mukâtil b. Süleyman. et-Tefsîru’l-Kebîr. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1. Basım, 1423.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-Ğayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârun. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 3. Basım, 2014.
• Türker, Ömer. “Mukâtil b. Süleyman”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31/134-136. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Uzun, Yakup. “Sahih Kırâatlerin Tespit Kriterlerinde Gelişme ve Genişleme”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54 (30 Haziran 2023), 261-282.
• Yıldırım, Seyit. Sîbeveyh ve Kıraatler. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2024.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. el-İsrâîliyyât fi’t-Tefsîri ve’l-Hadîs. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf. çev. Abdulaziz Hatip vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2017.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an Hakâik-i Ğavâmidi’t-Te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-Arabî, 3. Basım, 1407.
• Zerkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilu’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’an. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâüh, 3. Basım, 1942.