A Letter Regarding Levels of Soul to Shaykh al-Islām Çivizāde from a Poet Accused of Heresy

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 2, 541 - 564, 30.11.2020

Oğuzhan Şahin Mehmet Büküm

https://doi.org/10.33931/abuifd.811225

Öz

Letters written to Ottoman statesmen have always been considered important in various aspects. Political/social issues such as the friendly relations established by important statesmen with their interlocutors, monetary foundations, zendeka and ilhad events are also reflected in these letters. This study is about a letter sent to Çivizāde Muhyiddin Mehmed Efendi by a 16th century lieutenant, whose real name was Mehmed/Mehemmed, and who was known as Riyazi-i Uskubi and Memi Shāh. The letter written from Memi Shāh to Çivizāde is in a mecmua of Manisa Provincial Public Library manuscripts collection and it is not in the library catalog. The article consists of two parts, except the introduction and the appendix where the text of the letter is included. In the first part, the possible identity of the Memi Sah who wrote the letter was discussed and it was concluded that this was Riyazi-i Uskubi, who was first the muid and then the mulazım of Celalzade in Sahn-ı Seman. A general portrait of the poet was described according to the primary sources related to Riyazi-i Uskubi, and the zendeka (heresy) and ilhad (refusing and leaving Islam) claims of the mentioned tezkires regarding Riyazi were evaluated in the same part. In the second part, the letter of Riyazi was examined in terms of its content and it was discussed how the topics covered in the letter were compatible with Çivizāde’s temperament. The text of the letter is given in the appendix.

Anahtar Kelimeler

Memi Shāh, Riyazi-i Uskubi, heresy, Çivizāde Muhyiddin Mehmed Efendi

Mülhidlikle Suçlanan Bir Şairin Şeyhülislâm Çivizâde’ye Nefsin Mertebelerine Dair Bir Mektubu

Öz

Osmanlı devlet erkânına yazılan mektuplar çeşitli yönlerden her daim önemli bulunmuştur. Gerek üst kademe devlet adamlarının muhataplarıyla tesis ettiği dostane ilişkiler gerekse para vakıfları, zendeka ve ilhad olayları gibi politik/toplumsal meseleler bu mektuplara yansıyanlardandır. Bu çalışma, tezkirelerde Riyâzî-yi Üskübî nisbesi ve Memi Şâh lakabıyla anılan 16’ncı asırda yaşamış bir mülâzımın Çivizâde Muhyiddîn Mehmed Efendi'ye gönderdiği bir mektubu konu almaktadır. Memi Şah'tan Çivizade'ye yazılan mektup, Manisa İl Halk Kütüphanesi el yazmaları koleksiyonunun bir mecmuasında olup, kütüphane kataloğunda yer almamaktadır. Makale giriş ve mektubun metninin yer aldığı ek kısmı dışında iki başlıktan meydana gelmektedir. İlk başlık altında mektubu kaleme alan Memi Şâh’ın kim olabileceği üzerinde durulmuş ve bu ismin Sahn-ı Semân’da Celâlzâde’nin önce muîdliği daha sonra ise mülâzımlığını yapan Riyâzî-yi Üskübî olduğu kanaatine varılmıştır. Yine aynı başlık altında Riyâzî-yi Üskübî ile ilgili birincil kaynak durumundaki tezkirelerden hareketle şairin genel bir portresi çıkarılarak söz konusu tezkirelerin Riyâzî’ye dair öne sürdükleri zendeka ve ilhâd iddiaları değerlendirilmiştir. İkinci başlıkta Riyâzî’nin mektubu içerik itibarıyla incelenerek mektupta ele alınan konuların Çivizâde’nin mizacı ile ne derece uyumlu olduğu hususu tartışılmıştır. Makalenin “ek” kısmında ise mektubun metni bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Memi Şâh, Riyâzî-yi Üskübî, zendeka ve ilhâd, Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi

Kaynakça

• Aclûnî. Keşfü’l-Hafâ. ed. Faik Akcaoğlu. çev. Mustafa Genç. 4 Cilt. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2019.
• Ahdî. Ahdî ve Gülşen-i Şuʻarâsı. ed. Süleyman Solmaz. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2005.
• Alan, Ercan - Abdurrahman Atçıl. XVI. Yüzyıl Osmanlı Ulema Defterleri. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2018.
• Âşık Çelebi. Meşâʻirü’ş-Şuʻarâ. nşr. Filiz Kılıç. 3 Cilt. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay., 2010.
• Ayar, Murat. “Çevreden İnsanın Kimyasına Dokunuşlar: Yûnus Emrenin Şiirinde Anâsır-ı Erbaʻanın İnsandaki Ahlâkî İz Düşümleri”. 89-99. Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi, 2014.
• Beyazıt, Yasemin. “Osmanlı İlmiyye Bürokrasisinde Şeyhülislâmlığın Değişen Rolü ve Mülâzemet Sistemi (XVI.-XVIII. Yüzyıllar)”. Belleten 73/267 (01 Ağustos 2009), 423-442.
• Cengiz, Muammer. Şebüsterî ve Gülşen-i Râz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Cengiz, Osman. 16. Yüzyıl Osmanlı Düşüncesinin Kaynakları: Çivizâde-Ebussuʻûd-Birgivî. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Deniz, Sebahat. “Boyacıoğlu’nun Anâsır-ı Erba’a Adlı Mesnevîsi”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 2/2 (01 Ocak 2000), 153-174. https://doi.org/10.24058/Tki.36
• Düzdağ, Ertuğrul. Kanunî Devri Şeyhülislâmı Ebussuud Efendi Fetvaları. İstanbul: Kapı Yay., 2012.
• Erünsal, İsmail E. “XV-XVI. Asır Osmanlı Zendeka ve İlhad Tarihine Bir Katkı”. Osmanlı Araştırmaları 24/24 (01 Aralık 2004), 127-157.
• Feriddüdin-i Attar. Pendname. çev. M. Nuri Gençosman. İstanbul: MEB Yay., 1993.
• Gel, Mehmet. XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Toplumunun Dinî Meselelerine Muhalif Bir Yaklaşım: Şeyhülislâm Çivizâde Muhyiddîn Mehmed Efendi ve Fikirleri Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2010.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Künhü’l-Ahbar’ın Tezkire Kısmı. nşr. Mustafa İsen. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1994.
• Hacı Bektaş Velî. Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye. haz. Gıyasettin Aytaş - Hacı Yılmaz. çev. Davut Duman. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yay., 2004.
• İpekten, Haluk vd. Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 1988.
• İpşirli, Mehmet. “Mülâzemet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/537-539. Ankara: TDV Yay., 2006.
• İzutsu, Toshihiko. İbn Arabinin Füsus’undaki Anahtar Kavramlar. çev. Ahmed Yüksel Özemre. İstanbul: Kaknüs Yay., 2005.
• Karataş, İbrahim Ethem. “Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Marifetname’sinde Anasır-ı Erbaa (Dört Unsur) Görüşü”. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 33 (01 Aralık 2014), 104-122.
• Karlığa, H. Bekir. “Anâsır-ı Erbaa”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 3/149-151. Ankara: TDV Yay., 1991.
• Kaya, Mahmut. “Sudûr”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 37/467-468. Ankara: TDV Yay., 2009.
• Kemikli, Bilal. “Türk Tasavvuf Edebiyatında Devriyye ve Sun’ullâh-ı Gaybî’nin Devriyyesi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 13/2 (2000), 217-226.
• Kınalızâde Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-Şuarâ. nşr. İbrahim Kutluk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Kınalızâde Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-Şu’arâ. nşr. Aysun Sungurhan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı E-Kitap, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194494/kinalizade-hasan-celebi-tezkiretus-s-uara.html
• Konuk, A. Avni. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. 13 Cilt. İstanbul: Kitabevi Yay., 2012.
• Kurtuluş, Rıza. “Lâhîcî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 27/53. Ankara: TDV Yay., 2003.
• Latîfî. Latîfî Tezkiresi. Râşid Efendi Kütüphanesi, 1160.
• Latîfî. Latifi Tezkiretü’ş-Şu’ara ve Tabrisatü’n-Nuzema. nşr. Rıdvan Canım. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2000.
• Mecdî Mehmed Efendi. Hadâiku’ş-Şakâik: Şakaik-i Numaniyye ve Zeyilleri. nşr. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yay., 1989.
• Mehmed Amîkî. Risâle-i Tâ’ife-i Mülâhidân. Milli Kütüphane Yazma Eserler, 06 Mil Yz A 330/3.
• Münîrî-yi Belgradî. Şerh-i Kaside-i Süleyman. Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 19 Hk 668/1(a).
• Nevʻîzâde Atâyî. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik: Nevʻîzâde Atâyî’nin Şakâ’ik Zeyli. 2 Cilt. nşr. Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay., 2017.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Bektaşîlik”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 5/373-379. Ankara: TDV Yay., 1992.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Bektaşiyye”. ed. Semih Ceyhan. Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür, 447-486.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Hacı Bektaş-ı Velî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 14/455-458. Ankara: TDV Yay., 1996.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 4. Baskı., 2013.
• Öngören, Reşat. Osmanlılar’da Tasavvuf: Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Baskı., 2012.
• Öz, Baki. Alevilikle İlgili Osmanlı Belgeleri. İstanbul: Can Yayınları, 1997.
• Özcan, Tahsin. "Sofyalı Bâlî Efendi’nin Para Vakıflarıyla İlgili Mektupları". İslâm Araştırmaları Dergisi 3 (1999), 125-155.
• Özkan, Ferudun. “Eşrefoğlu Rumi Divanında Dört Kapı Kırk Makam” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 59/ (01 Eylül 2011), 253-278.
• Riyâzî Muhammed Efendi. Riyâzî Muhammed Efendi Riyâzü’ş-Şuʻarâ. nşr. Namık Açıkgöz. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-191371/riyazi-riyazus-suaratezkiretus-suara.html
• Şahin, Oğuzhan. İki Sûfînin Mücadelesi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Şahinoğlu, M. Nazif. “Unsur”. İslâm Ansiklopedisi. 13/40-41. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı - Millî Eğitim Basımevi, 1986.
• Şemseddin Muhammed bin Esîrî-yi Lâhîcî. Esrâru’ş-Şuhûd fî-Ma’rifeti’l-Hakki’l-Ma’bûd. nşr. Seyyid Alî-yi Âl-i Dâvûd. Tahran: Müessese-i Mutalaat ve Tahkikat-ı Ferhengi, 1368.
• Şeyh Mahmûd Şebüsterî. Risâle-i Kenzü’l-Hakâyık. Matbaa-i İlmî, 1353.
• Sühreverdî. Avârifü’l-Maârif (Tasavvufun Esasları). çev. H. Kâmil Yılmaz - İrfan Gündüz. İstanbul: Vefa Yayıncılık, 1990.
• Tatçı, Mustafa. Risâletü’n-Nushiyye (Tenkitli metin): Yunus Emre Külliyatı 3. İstanbul: H Yayınları, 2008.
• Uludağ, Süleyman. “Maʻrifet-i Nefs”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 28/56-57. Ankara: TDV Yay., 2003.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 4. Baskı., 2014.
• Yücer, Hür Mahmut. “Nefsini Bilen Rabbini Bildi”. Diyanet Dergi. Erişim 12 Ekim 2020. https://dergi.diyanet.gov.tr/makaledetay.php?ID=30549
• Mecmua. Manisa İl Halk Kütüphanesi Yazmalar Kolleksiyonu, 45 Hk 5836.