XV. Asır Mevlitlerinde Rüya

Yıl 2022, Cilt: 29 Sayı: 29, 1156 - 1239, 30.12.2022

Erdem Sarıkaya

Öz

Klâsik Türk edebiyatının ilk dönemlerinden itibaren örnekleri görülen edebî türlerden bir tanesi de mevlittir. Son dönemde yapılan araştırmalar, mevlit külliyatı olarak da isimlendirebileceğimiz bu geleneğin adı hiç duyulmamış şairlerini ve eserlerini edebiyat tarihimize kazandırmaktadır. Bununla beraber tespit edilen mevlit metinleri üzerine yapılacak edebî incelemelerle mevlit geleneğinin ses, şekil ve motif gibi kullanımlara dair eğilimleri de geniş ölçüde belirlenebilir. Bu çalışmada, XV. asırda Hz. Muhammed’in hayatı etrafında kaleme alınmış mevlit metinlerinden tespit edilen rüyalar; edebî, kültürel ve dinî bağlamda incelenecektir. Giriş bölümünde, mevlit türü hakkında temel bilgilerin verilmesinin ardından çalışmaya esas olan mevlitler tanıtılacak ve bu eserlerden tespit edilen edebî rüyalar, rüya sahiplerine göre tasnif edilerek tablolar hâlinde gösterilecektir. İnceleme bölümünde XV. asır mevlitlerindeki edebî rüyalar, öncelikle motif yapıları ve masallarla benzerlik tarafları açısından değerlendirilecektir. Daha sonra rüyalar, İslami kabullere, kaynaklarına ve yapılarına göre tasnif edilecektir. Bu alt bölümün ardından rüyaların tahliline yer verilecektir. Rüya ve tabiri, sosyal hayatta ve kültürel kabullerde ayrılmadığı gibi edebî eserlerde de birbirinden ayrı düşünülemez. Geniş kültür birikimi nedeniyle müstakil olarak ele alınması gereken rüya sembolleri ve tabircileri, bu çalışmada tablolar hâlinde gösterilecek ve asli özellikleri hakkında kısa bilgiler verilecektir. İnceleme bölümün sonunda edebî rüyalar, sonuçlarına göre tasnif edilip incelenecektir. Çalışmanın ekler bölümünde edebî rüya metinleri, giriş kısmındaki plana uygun bir şekilde araştırmacıların dikkatine sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Klâsik Türk edebiyatı, mevlit, rüya, rüya tabiri.

Kaynakça

• AÇIL, Berat (2015), “Klâsik Türk Şiirinde Estetik Bir Unsur Olarak Çiçekler”, FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, S. 5, 1-28.
• AKSOY, Hasan (2007), “Eski Türk Edebiyatında Mevlidler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 5, S. 9, 323-332.
• AKTAŞ, Şerif (2007), Edebiyatta Üslup ve Problemleri, 5. baskı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ALBAYRAK, Halis (1993), Kur’ân’da İnsan ve Gayb Bilgisi, Ankara: Şule Yayınları.
• ALTUĞ, Fatih (2009), “Başka Türlü Bir Yaklaşım Mümkün mü?”, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları 4-Nazımdan Nesire Edebî Türler, Haz.: Hatice Aynur-Müjgân Çakır-Hanife Koncu-S. Selim Kuru-Ali Emre Özyıldırım, İstanbul: Turkuaz Yayınları, 32-46.
• ATEŞ, Ahmet (1954), Süleyman Çelebi Vesiletü’n-Necât-Mevlid, Ankara: TDK Yayınları.
• ATİK, Arzu (2021), “Feyzî”, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/feyzi-fivan-sairi (Erişim Tarihi: 30.06.2022).
• ATİK, Arzu-Güler Doğan Averbek (2021), Ruhların Gıdası 15. Asır Şairi Feyzî’nin Kût-ı Rûhî İsimli Mevlidi, İstanbul: Ötüken Neşriyât.
• AYTAÇ, Gürsel (2003), Genel Edebiyat Bilimi, İstanbul: Say Yayınları.
• AYVAZOĞLU, Beşir (1997), Güller Kitabı, İstanbul: Ötüken Neşriyât.
• BAYRAM, Yavuz (2001), Çiçekler ve Diğer Bitkilerin Divan Şiirine Yansımaları ile Anlam Çerçeveleri, C. 1-2, Samsun: T.C. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• BAYRAM, Yavuz (2007), “Klâsik Türk Şiirinde Duyguların Dili: Çiçekler”, Turkish Studies, C. 2, S. 4, 209-219.
• BİLMEN, Ömer Nasuhi (2007), Muvazzah İlm-i Kelâm Dersleri, Sad.: Mehmet Talû-Ali Rıza Önder-Ali Rıza Öztürk-Kenan Pala-Murat Demir-Osman Orhan-Ömer Faruk Kurban-Yusuf Güler, İstanbul: Tereke Yayınevi.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007), Ötüken Türkçe Sözlük, C. 1-5, İstanbul: Ötüken Neşriyât.
• ÇUBUKÇU, Asri (1997), “Halîme”, DİA, C. 15, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 338.
• DEMİRCİ, Muhsin (2011), Vahiy Gerçeği, 2. baskı, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• DEMİREL, Şener (2013), “Behiştî/ Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi”, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/behisti-bihisti-ahmed-sinan-celebi (Erişim Tarihi: 30.06.2022).
• DEMİREL, Şener (2017), Behiştî ve Mevlidi (Vilâdet-i Resûl), Ankara: Gece Kitaplığı.
• DOĞRU, Rabia (2017), Kara Vâiz’in Mevlidi (İnceleme-Metin), İstanbul: Divan Kitap.
• DOĞRU, Rabia (2015), “Kara Vâiz ve Mevlid’i”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 39, 226-230.
• DURMUŞ, İsmail (2004), “Mevlid: Arap Edebiyatında”, DİA, C. 29, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 480-482.
• EBÛ CAFER MUHAMMED b. CERÎRÜ’T-TABERÎ (b.t.y.), Tarih-i Taberî, C. 3, Çev.: M. Faruk Gürtunca, İstanbul: Sağlam Yayınevi.
• EROĞLU, Süleyman (2013), “Yahyâ Bin Bahşî”, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/yahya, (Erişim Tarihi: 30.06.2022).
• EROĞLU, Süleyman (2021), Hamdullah Hamdi-Ahmediyye, Ankara: Gece Kitaplığı.
• FAYDA, Mustafa (1994), “Ebû Bekir”, DİA, C. 10, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 101-108.
• GÖKYAY, Orhan Şaik (1982), “Rüyalar Üzerine”, II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C. 4, Ankara: KTB Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
• GÜNŞEN, Ahmet (2004), İpsalalı Ebu’l-Hayr-Mevlid (İnceleme-Metin-Dizin), Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• GÜZELDİR, Muharrem (1995), Cefâyî-Dakâyıku’l-Hakâyık, Erzurum: T.C. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• GÜZELDİR, Muharrem (2007), “Cefâyî ve Eseri Dakâ’iku’l-Hakâyık”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 32, 72-74.
• HALİD el-ANBERÎ (2003), Kuran ve Sünnet Işığında Rüya Hakikati ve Tabiri, Çev.: M. Beşir Eryarsoy, İstanbul: Guraba Yayınları.
• İMAM BUHÂRÎ (2008), Sahih-i Buhârî Muhtasarı, Çev.: Abdullah Durmuş-Halil Aldemir-İbrahim Tüfekçi-İshak Emin Aktepe-Beşir Eryarsoy-Mehmet Odabaşı-Osman Güman-Soner Duman, İstanbul: Polen Yayınları.
• İNALCIK, Halil (1996), “Filori”, DİA, C. 13, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 106-107.
• KANDEMİR, M. Yaşar (1997), “Hatice”, DİA, C. 16, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 465-466.
• KOCATÜRK, Vasfi Mahir (1970), Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Edebiyat Yayınevi.
• KOLLEKTİF (1988), “Abbâs”, DİA, C. 1, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 16-17.
• KONUK, Ahmed Avni (1989), Füsûsü’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, C. 2, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• KÖKSAL, Mehmet Fatih (2011), Mevlid-nâme, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• KÖKSAL, Mehmet Fatih (2013), “Hâfî”, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hafi-huffi-haffi-hufi (Erişim Tarihi: 30.06.2022).
• KÖKSAL, Mehmet Fatih (2014), “Za’îf, Yahyâ, Hacı Mustafaoğlu”, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/zaif-yahya-haci-mustafaoglu (Erişim Tarihi: 30.06.2022).
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali (2006), Haz.: Hayrettin Karaman, Ali Özek, İbrahim Kâfi Dönmez, Mustafa Çağrıcı, Sadrettin Gümüş, Ali Turgut, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• KÜLTÜRAL, Zuhal (2009), Hacı Mustafaoğlu-Mecma’u’l-Envâr (Tenkitli Metin-İnceleme), İstanbul: Simurg Yayıncılık.
• KÜTÜK, Rıfat (2016), “Fetih Öncesinde Yazılmış Bir Mevlid: Ayasofya Müezzini Kemal’in Mevlûdü’n-Nebî’si”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 40, S. 1, 27-95.
• KÜTÜK, Rıfat (2018), Türk Edebiyatında Mevlid ve Muslihî’nin Gül-Efşân İsimli Mevlidi (İnceleme-Metin-Ansiklopedik ve Fonksiyonel Sözlük-Tıpkıbasım), Erzurum: Ertual Akademi Yayıncılık.
• MAZIOĞLU, Hasibe (1974), “Türk Edebiyatında Mevlid Yazan Şairler”, Türkoloji, C. 6, S. 1, 31-62.
• MUSTAFA DARÎR (2004), Siyer-i Nebî (Peygamberimizin Hayatı), Haz.: Selman Yılmaz, C. 1-2, İstanbul: Kutup Yıldızı Yayınları.
• OK, Duygu (2020), Yahyâ Bin Bahşî-Mevlid, Edirne: Kişisel Basım.
• ONAY, Ahmet Talât (2000), Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ÖĞÜT, Salim (2011), “Telbiye”, DİA, C. 40, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 396-397.
• ÖZEL, Ahmet (2004), “Mevlid”, DİA, C. 29, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 475-479.
• ÖZTÜRK, Muhammet Raşit (2021), Ahmed’in Mevlid’i (Giriş-İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin), Erzurum: T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• PEKOLCAY, Necla (1950), Türkçe Mevlid Metinleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• POSPELOV, Gennadiy N. (1985), Edebiyat Bilimi, C. 2, Çev.: Yılmaz Onay, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• REDHOUSE, James W. (2006), A Turkish and English Lexicon, 3. baskı, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• SARIKAYA, Erdem (2014), Eski Türk Edebiyatında Rüya (Başlangıçtan XV. Asra Kadar), Ankara: Gece Kitaplığı.
• SCHİMMEL, Annemarie (2005), Halifenin Rüyaları-İslam’da Rüya ve Rüya Tabiri, Çev.: Tûba Erkmen, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• SEZİKLİ, H. Ahmet (1988), “Abdülmuttalib”, DİA, C. 1, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 74-75.
• ŞALİŞ, Nefise (2013), Muhibbî Hayatı, Eserleri ve Mevlid’i, İstanbul: T.C. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlahiyat Anabilim Dalı Türk-İslam Edebiyatı Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atilla-Ahmet Kartal (2013), Eski Türk Edebiyatı Tarihi, 7. baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• TANPINAR, Ahmet Hamdi (2000), “Şiir ve Rüya I-II”, Edebiyat Üzerine Makaleler, 6. baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları, 32-39.
• TEKİN, Mehmet (2002), Roman Sanatı (Romanın Unsurları) I, İstanbul: Ötüken Neşriyât.
• TELESCO, Patricia (1999), Düşlerin Dili, Çev.: Feyza Karagöz, İstanbul: E Yayınları.
• TODOROV, Tzvetan (2011), Edebiyat Kavramı ve Öteki Denemeler, Çev.: Necmettin Sevil, İstanbul: Sel Yayıncılık.
• TOGAN, A. Zeki Velîdî (1982), Oğuz Destanı, 2. baskı, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• TOPALOĞLU, Bekir (1988), “Abdullah”, DİA, C. 1, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 75-76.
• TOPALOĞLU, Bekir (1991), “Âmine”, DİA, C. 3, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 63-64.
• TURAL, Şecaattin (2011), Hâfî-Zâdü’l-Me’âd (Kitâbü Mevlûdü’n-Nebî), Ankara: KTB Yayınları e.kitap projesi, (https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10717,zadul-mead-secaattin-tural-pdf.pdf?0) (Erişim Tarihi: 30.06.2022).
• TÜRKOĞLU, Berrin (2001), Rüyaların Gizli Dili, İstanbul: Sınır Ötesi Yayınları.
• UÇMAN, Abdullah-Hanife Koncu-Müjgân Çakır (2013), Sinanoğlu Mevlidi (Ümîzü’l-Müznibîn), İstanbul: Kitabevi.
• WELLEK, Réne-Austin Warren (1993), Edebiyat Teorisi, Çev.: Ömer Faruk Huyugüzel, İzmir: Akademi Kitabevi.
• YAVUZ, Kemal (2017), “Mevlid’in Türkçe Kaynakları, Şerhleri ve Mevlid Metni Üzerine”, Bir Ömrün Yazıları-II (Edebiyat), İstanbul: Nizamiye Akademi, 41-68.
• YAVUZ, Salih Sabri (2005), “Mirac”, DİA, C. 30, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 132-135.
• YILDIRIM, Ali (2018), “Sen Olmasaydın Felekleri Yaratmazdım Hadis-i Kudsîsinin Klâsik Şiire Yansımaları”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 1, 154-168.
• YILDIRIM, Munise (2009), Yazınsal Türler, Konya: Çizgi Kitabevi.
• YÜCESOY, Sevda (2001), Uykudaki Bilgelik Rüyalar, İstanbul: Ruh ve Madde Yayınları.