Türk Dinî Tarihinde İki Kurtarıcı Varlık: Bodisatva Avalokiteşvara ve Hızır

Yıl 2022, Cilt: 29 Sayı: 29, 1614 - 1633, 30.12.2022

Münevver Ebru Zeren

Öz

Her din ve inanç sisteminde bireyler dünyevî sıkıntılarında yardım isteyebilecekleri ve manevî kurtuluşlarına rehber olan kutsal varlıklara sığınmışlardır. Türklerin benimsedikleri Mahayana Budizmi’nde Budist laiklerin nirvanaya ermelerini sağlayan Budalar ve bodisatvaların (Buda olabilecekken kurtuluşunu erteleyip kendini Budist cemaate adayan semavî varlıklar) adları tespih eşliğinde zikredilir. İslâmiyet’te ise Esmâü’l- Hüsna zikirlerinin yanı sıra peygamberler, melekler ve veliler kulun yardımına koşan ulu varlıklardır.
Makalemizde Budist Uygurların en çok iman ettikleri ve her fırsatta yardıma çağırdıkları Bodisatva Avalokiteşvara ile Müslüman Türklerin zorda, darda kaldıklarında karşılarına çıkan, yol gösteren Hızır’ın; başta don değiştirme olmak üzere şekilsel ve işlevsel benzerlikleri ile bu iki kurtarıcı varlık çevresinde gelişen inanç ve ibadetler karşılaştırmalı olarak ele alınacaktır. Bu çalışmadaki amacımız Türklerin Budizm’den sonra İslâmiyet’i benimsemesinde bazı inanç ve ibadet unsurlarının benzerliğinin etkili olduğu tezine ufak da olsa bir katkı sağlayabilmektir.

Anahtar Kelimeler

Türkler, Budizm, İslam, Kurtarıcı, Bodisatva, Avalokiteşvara, Hızır

Kaynakça

• ATILGAN, Yusuf Kenan (2014), “Farklı Din ve Kültürlerde Hızır Tasavvurları, Kaynakları ve Günümüze Yansımaları”, Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 648-666.
• AZAR, Birol (2009), “İyiliğin Somut Rengi Hızır ve Kültürümüzdeki Fonksiyonları", 1. Ulusal İyilik Sempozyumu (20-2 1 Haziran 2009) Bildiri Kitabı, Elazığ, 271-279.
• CHAIYAPONG, Mingkwan (2013), “The Concept Of Avalokiteśvara and Buddhas in The Kāraṇḍavyūha Sūtra”, MANUSYA: Journal of Humanities Regular, 16.1, 1-22.
• CONZE, Eduard (2004), Kısa Budizm Tarihi, Çev. Ömer Cemal Güngören, İstanbul: Yol Yayınları.
• CONZE, Eduard (1959), Buddhism, Its Essence and Development, New York: Harper Torchbooks.
• ÇELEBİ, İlyas (1997), “Hızır”, TDV İslam Ansiklopedisi, (XVII. Cilt), 406-409.
• DUMAN. Mustafa (2012), “Bozkurttan Hızır’a Türk Halk Anlatmalarında Kılavuz”, Milli Folklor, 96, 190-201.
• ELVERSKOG, Johan (1997), Uygur Buddhist Literature, Silk Road Studies I, Brepols Publishers.
• ESİN, Emel (1982), “Bezeklik Külliyesinde Dokuzuncu Tapınak”, Türkiyemiz, 37, 1-6.
• GRIDLEY, Mariyln (2011), “Yulin Cave 39 and Uygur Patronage: Origin and Transmittal of the Theme of Guanyin with Luohans”, Journal of Inner Asian Art and Archaeology, VI, 155-177.
• GRÜNWEDEL,Albert (1912), Altbuddhistische Kultstätten in Chinesisch-Turkistan: Bericht über archäologische Arbeiten von 1906 bis 1907 Kuča, Qarašahr und in der Oase Turfan, Berlin: Georg Reimer.
• GÜLTEN, Sadullah (2017), “Hızır-İlyas Zaviyeleri, Aya Yorgi Ve Bektaşîler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 83, 81-100.
• KASAI, Yukiyo (2022), “The Avalokiteśvara Cult in Turfan and Dunhuang in the Pre-Mongolian Period”, Buddhism in Central Asia II. Practices and Rituals, Visual and Material Transfer, Ed. Yukiyo Kasai, Henrik H. Sørensen, Brill, 244-269.
• KIM, Jeong-Eun, (2001), “White-robed Guanyin: The Sinicization of Buddhism in China Seen in the Chinese Transformation of Avalokiteshvara in Gender, Iconography, and Role”, ATHANOR, XIX, 17-25.
• KURNAZ, Cemal (1997), “Hızır - Edebiyat”, TDV İslam Ansiklopedisi, (XVII. Cilt), 411-412.
• LIXIN, Zheng (2007), Buddhism Rituals and Monastic Life, Beijing: Foreign Languages Press.
• OCAK, Ahmet Yaşar (2007), İslam-Türk İnançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas Kültü, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ÖZCAN, Ceyda (2014), “Eski Uygurca Kuanşi İm Pusar İncelemesi. Metin-Çeviri-Açıklamalar-Sözlük”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• SØRENSEN, Henrik H. (2020), “Donors and Esoteric Buddhism in Dunhuang during the Reign of the Guiyijun”, Buddhism in Central Asia I. Patronge, Legitimation, Sacred Space and Pilgrimage, Ed. Carmen Meinert, Henrik Sørensen, Brill, 91-122.
• TEKİN, Şinasi (1993), Uygurca Metinler I. Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ULUDAĞ, Süleyman (1997), “Hızır- Tasavvuf ve Halk İnancı”, TDV İslam Ansiklopedisi, (XVII. Cilt), 409-411.
• ZEREN, Münevver Ebru (2015), “Maniheizm ve Budizm’in Uygurlar’ın Kültür Hayatına Etkileri”, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ZIEME, Peter (2005), “Uighur Versions of the Lotus Sutra with Special Reference to Avalokiteśvara’s Transformation Bodies”, Yūrashia kogo bunken no bunkengaku teki kenkyū, Newsletter 13, 1-7.
• ZIEME, Peter (2012), “Some Notes on Old Uigur Art and Texts, Buddhism and Art in Turfan”, From the Perspective of Uighur Buddhism. International Symposium Series 1, Ryukoku University, 5-32.