Kerîmî’nin Arapça-Türkçe Manzum Sözlüğü: İsbâh

Yıl 2022, Cilt: 29 Sayı: 29, 654 - 671, 30.12.2022

Yunus Kaplan

Öz

Türkçe dışında en az bir farklı dilin öğretilmesine yardımcı kaynak olarak kaleme alınan ve tuhfe olarak adlandırılan manzum sözlükler, klasik Türk edebiyatına zenginlik katan önemli edebî türler arasında yer alır. Bilhassa Osmanlı tebaasındaki toplumların dilleri olmak üzere Rumca, Ermenice, Boşnakça, Bulgarca, Arnavutça, Almanca ve İngilizce gibi dillerde tanzim edilen farklı örneklere de sahip olmakla birlikte bu türdeki eserlerin büyük çoğunluğu Arapça-Türkçe, Farsça-Türkçe veya Arapça-Farsça-Türkçe şeklindedir. Bu minvalde tanzim edilmiş olan sözlüklerden biri de İsbâh’tır.
Arapça-Türkçe manzum bir sözlük olan ve 1635 yılı veya öncesinde telif edilen bu eserin müellifi -Anadolu’da kadılık yaptığına dair bilgi kırıntısı dışında- hayatı hakkında elde herhangi bir bilgi bulunmayan Kerîmî mahlaslı bir şairdir. Arapça mensur bir mukaddime, beyit sayısı 4 ile 80 arasında değişen 38 kıtʻa ve 572 beyitten müteşekkil olan İsbâh; 1800 civarında Arapça kelime veya ibarenin Türkçe karşılığını ihtiva etmektedir. Klasik tuhfe türünün sahip olduğu bütün özellikleri haiz olan eserde, sadece günlük hayatta ihtiyaç duyulan sıradan kelimelere değil, özel isim hüviyeti taşıyan yer ve şahıs isimlerine de yer verilmiştir.
Bu çalışmada şimdilik bilinen tek nüshası, Millet Kütüphanesinde Ali Emiri Koleksiyonu “Manzum 1296” numarada kayıtlı bulunan İsbâh’ın şekil ve muhteva özellikleri üzerinde durulduktan sonra, eserden seçilen bazı bölümlerin çeviri yazılı metinlerine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı, manzum sözlük, Kerîmî, İsbâh

Kaynakça

• AHTERÎ, Mustafa (1310), Ahterî-i Kebîr, İstanbul: Matbaa-yı Âmire.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet (1994), “Dürerü’l-Hükkâm”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 10, İstanbul: TDV Yayınları, 27-28.
• AKSOYAK, İ. Hakkı (2014), “Kerîmî, Kerîmî Efendi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kerimi-kerimi-efendi, (15.08.2022).
• BORAN, Uğur (2016), “Sözlükçülük Geleneğimize Umumi Bir Bakış ve Edirne Müftüsü Fevzi Efendi’nin Arapça-Türkçe Manzum Sözlüğü: Tuhfe-i Fevzî”, Şarkiyat Mecmuası, 28, 73-154.
• CEVİZ, Nurettin ve Soner Gündüzöz (2006), “Osmanlı Medrese Kültüründe Manzum İlmî Eser Geleneğinin Güzel Bir Örneği: Lügat-ı Yûsuf”, Ekev Akademi Dergisi, 10 (29), 211-30.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (2011), Ansiklopedik Osmanlıca-Türkçe Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi.
• DOĞAN AVERBEK, Güler (2018), “Dillerinden Biri Türkçe Olan Manzum Sözlükler Üzerine Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 21, 85-114.
• DOĞAN AVERBEK, Güler (2019), “Anadolu Sahasında Müstakil Bir Tür Olarak Manzum Sözlükler (Tuhfeler)”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. 23, 62-83.
• DOĞAN, Hasan (2016), “Budinli Cihâdî ve ‘Teşrîh-i Tıbâ’ İsimli Türkçe-Arapça Manzum Sözlüğü”, Littera Turca, Journal of Turkish Language and Literature, 2 (4), 16-32.
• EFE, Zahide (2020), “Arapça-Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfe-i Vâfî”, Dede Korkut Dergisi, 9 (21), 107-128.
• ELİAÇIK, Muhittin (2013), “Türkçe-Arapça Manzum Bir Lügat: Müfîdü’l-Müstefîdîn ve Büyük İstinsâhî Farklar”, Turkish Studies, 8 (13), 81-93.
• EREN, Ali Cüneyt (2009), “Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 9 (1), 129-151.
• GÜLHAN, Abdulkerim (2010), “Şeyh Ahmed ve Manzum Sözlüğü Nazmü’l Leâl”, Zeitschrift für die Welt der Türken, Journal of World of Turks, 2 (2), 201-225.
• İNCE, Yılmaz (2002), “Manzum Sözlükler ve Şemsî’nin Cevâhirü’l-Kelimât’ı Üzerine Bir Dil İncelemesi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12 (2), 175-182.
• KAPLAN, Y. (2022), “Tuhfe Türüne Bilinmeyen Bir Örnek: Rüknî’nin İngilizce-Türkçe Manzum Sözlüğü (Lehce-i Lankıviç)”, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 6 (2), 485-531.
• KAPLAN, Yunus (2014), “Kerîmî, Şeyhülharem-zâde Abdulkerim Efendi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kerimi-seyhulharemzade-abdulkerim, (15.08.2022).
• KAPLAN, Yunus (2018), “Bilinmeyen Bir Arapça-Türkçe Manzum Sözlük: Lugat-ı Visâlî”, Dede Korkut Dergisi, 7 (15), 54-75.
• KAPLAN, Yunus (2020), “Müellifi ve Telif Tarihi Meçhul Bir Arapça-Türkçe Manzum Sözlük: Bülgatü’s-Sıbyân”, Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 3, 41-70.
• Kerîmî (t.y.), Isbâh, Millet Kütüphanesi Ali Emiri Manzum 1296.
• KILIÇ, Atabey (2006), “Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân”, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı), 20, 65-77.
• KILIÇ, Hulusi (2001). “El-Kâmûsü’l-Muhît”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 24, İstanbul: TDV Yayınları, s. 287-88.
• KILIÇ, Hulusi (2010). “Tâcü’l-Luga”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 39, İstanbul: TDV Yayınları, s. 356-57.
• KÖKSAL, M. Fatih (2013), “Kerîmî, Abdülkerîm”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kerimi-abdulkerim, (15.08.2022).
• MUHTAR, Cemal (1986), “Cemal Muhtar, İslamda Sözlük Çalışmaları”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4, 339.
• MUHTAR, Cemal (1993), İki Kur’an Sözlüğü Luğat-ı Ferişteoğlu ve Luğat-ı Kânûn-ı İlâhî, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• ÖLKER, Perihan (2015), Manzum Sözlük Geleneği ve Mahmûdiyye, Konya: Palet Yayınları.
• ÖZ, Yusuf (2016), Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Ankara: TDK Yayınları.
• ÖZKAN, Ferudun Hakan (2013), “Bozoklu Osman Şâkir ve Şehdü Elfâz’ı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6, 26, 428-62.
• ÖZTÜRK, Zehra ve Saleh Jaradat (2021), “İbn Kalender’in Manzum Sözlüğü: Türkî vü Tâzî”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22 (41), 1093- 1150.
• SARI, Mevlüt (2004), El-Mevârid, Arapça-Türkçe Lûgat, İstanbul: İpek Yayınları.
• TANRIVERDİ, Eyyüp (2008), Merkezzâde Ahmet Efendi Islâh-ı Merkezî: Ferişteoğlu Lügati Tashih ve İkmal Çalışması, Konya: Adal Ofset.
• TİRYAKİOL, Selim (2013), Dil Öğretimi Geleneğimizde Manzum Sözlükler (Tuhfe-i ‘Âsım Örneği), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• UZ, Özkan (2019), “Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Hâcibî”, Turkish Studies, 14 (7), 4087-4111.
• YAKAR, Halil İbrahim (2007), “Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Fedâ’î”, Turkish Studies, Volume 2 (4), 1015-1025.
• YAKAR, Halil İbrahim (2009), “Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerimizden Nazm-ı Ferâ’id”, Turkish Studies, 4 (4), 995-1024.
• Yeni Tarama Sözlüğü (1983), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• YURTSEVEN, Necmettin (2003), Türk Edebiyatında Arapça-Türkçe Manzum Lugatler ve Sünbülzâde Vehbî’nin Nuhbe’si, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniv. SBE.