Osmanlı Eğitim Sisteminde Ders Kitabı Olarak Manzum Sözlükler Tuhfeler

Yıl 2021, Cilt: 26 Sayı: 26, 61 - 82, 01.07.2021

Güler Doğan Averbek Harald Bıchlmeıer

Öz

Manzum sözlükler tuhfeler İslâmî dönemde yabancı dil öğretim aracı olarak kullanılmıştır. Çalışmanın girişinde manzum metinlerin öğretim aracı olarak kullanıldığına işaret edilirken manzum sözlüklere neden ihtiyaç duyulduğu sorgulanmış ve bu türün ait olduğu gelenek tespit edilmeye çalışılmıştır. “Eğitimde Manzum Metinlerin Kullanılması” başlıklı bölümde recez türünün gelişimi ve urcûzenin ortaya çıkışı üzerinde durulmuş, urcûzelerin eğitim-öğretimde kullanılmasının sebepleri ve pratik faydaları irdelenmiş; İslâm eğitim kurumlarında tatbik edilen öğrenme yöntemlerinden olan takrir ve ezberin, manzum sözlükleri vasıta kılmasına değinilirken söz konusu türün ortaya çıkmasındaki saikler sıralanmış, ayrıca tuhfelerin recez ve urcûze ile bağına temas edilmiştir. “Eğitim-Öğretimde Tuhfelerin Kullanımı” bölümünde ise manzum sözlüklerin eğitim-öğretim aracı olarak kullanılmasının tarihine değinilmiş ve Anadolu’da ve özellikle Osmanlı idaresinde bu tür metinlerin ders kitabı olarak okutuldukları örneklerle ispatlanmaya çalışılmış, bu yapılırken de manzum sözlüklerin Osmanlı eğitim sistemindeki konumu üzerinde durulmuştur. Çalışmada ayrıca dillerinden biri Türkçe olan manzum sözlüklerin sayılarının fazla olmasının nedenleri irdelenmiş, manzum sözlük nazmedenlerin mesleki profili üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Manzum sözlük, tuhfe, dil eğitimi, urcûze, Osmanlı dönemi ders kitapları

Versified Dictionaries Tuhfe Genre As Coursebooks in the Ottoman Education System

Öz

Versified dictionaries tuhfes were used for foreign language teaching in the Islamic period. In the introductory part, it was pointed out that versified texts were used for teaching, and it was questioned why versified dictionaries were needed and the tuhfe tradition has been tried to be determined. In the section titled “Use of Versified Texts in Education,” the development of the rajaz genre and the emergence of the urdjuzas are emphasized, as well as the reasons and practical benefits of using urdjuzas in education are discussed. In addition, while referring to the fact that versified dictionaries were used as a means of memorization, which are among the learning methods applied in Islamic educational institutions, the factors that led to the emergence of the tuhfe genre were listed, and the connection of the tuhfes with rajaz and urdjuzas was touched upon. In the “Use of Tuhfes in Education” section, the history of the versified dictionaries as an education-teaching tool was mentioned and it was tried to prove with examples that such texts were used as textbooks in Anatolia, especially in the Ottoman education system.

Anahtar Kelimeler

Versified dictionaries, tuhfe, Ottoman literature, urdjuza, coursebooks of Ottoman era

Kaynakça

• ABDÜLHADİOĞLU, Ahmet 2013 , “Arap Edebiyatında Didaktik Şiir,” Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BORAN, Uğur 2016 , “Sözlükçülük Geleneğimize Umumi Bir Bakış ve Edirne Müftüsü Fevzi Efendi’nin Arapça-Türkçe Manzum Sözlüğü: Tuhfe-i Fevzî,” İstanbul Üniversitesi Şarkiyat Mecmuası, 28/1, 73-154.
• CEVİZ, Nurettin ve Soner Gündüzöz 2006 , “Osmanlı Medrese Kültüründe Manzum İlmî Eser Geleneğinin Güzel Bir Örneği: Lügat-i Yûsuf,” EKEV Akademi Dergisi, 10/29, 211-230.
• CİVELEK, Yakup 2000 , “Sünbülzâde Vehbî ve ‘Nuhbe-i Vehbî’ Adlı Manzum Arapça-Türkçe Sözlüğü,” Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, 275-297.
• ÇETİN, Nihad M. 1965 , “Ahmedî’nin Mirkâtü’l-Edeb’i Hakkında,” Türkiyat Mecmuası, 14, 217-230.
• DOĞAN, Hasan 2016 , “Budinli Cihâdî ve Teşrîh-i Tıbâ’ İsimli Türkçe- Arapça Manzum Sözlüğü,” Littera Turca, Journal of Turkish Language and Literature, 2/4, 16-32.
• DOĞAN AVERBEK, Güler 2018 , “Dillerinden Biri Türkçe Olan Manzum Sözlükler Üzerine Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası,” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 21, 85-114.
• DOĞAN AVERBEK, Güler 2019 , “Anadolu Sahasında Müstakil Bir Tür Olarak Manzum Sözlükler Tuhfeler ” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 23, 62-83.
• DUTT, Chinmoy 1961 , “On Persian ‘Niṣābs’ or Rhymed Vocabularies,” Indo-Iranica, 14/1, 14-31.
• DÜZENLİ, Mesut B. 2015 , Tuhfe-i Se-Zeban: İnceleme, Tenkitli Metin, Tıpkıbasım, Sözlük, İstanbul: Erguvan Yayınevi.
• DÜZENLİ, Mesut B. ve Muhittin Turan 2016 , “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Şemsî,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9/42, 122-154.
• ERÜNSAL, İsmail E. 1991 , “Âşir Efendi Kütüphanesi,” TDV İslâm Ansiklopedisi, IX, 8.
• Fedayî Mehmed Dede 2019 , Tuhfe-i Fedayî, haz. Güler Doğan Averbek, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• FROLOV, D. 1997 , “The Place of Rajaz in the History of Arabic Verse,” Journal of Arabic Literature, 28/3, 242-290.
• GIYNAŞ, Kamil Ali 2015 , “Arapça-Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-İhvân ve Hediyyetü’s-Sıbyân,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/41, 154-163.
• GÜLHAN, Abdülkerim 2010 , “Şeyh Ahmed ve Manzum Sözlüğü Nazmü’l- Leâl,” Zeitschrift für die Welt der Türken / Journal of World of Turks, 2/2, 202-226.
• İHSANOĞLU, Ekmeleddin 1998 , “Osmanlı Eğitim ve Bilim Müesseseleri,” Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, c. 2, İstanbul: IRCICA, 221-361.
• İHSANOĞLU, Ekmeleddin 2005 , “Institutionalisation of Science in the Medreses of pre-Ottoman and Ottoman Turkey,” Turkish Studies in History and Philosophy of Science, ed. Gürol Irzık and Güven Güzeldere, Netherlands: Kluwer Academic Publishers, 265-283.
• Jalīl Dūstḵᵛāh ve Eqbāl Yaḡmāʾī, “Education: The Traditional Elementary School Maktab ,” Encyclopedia Iranica, http://www.iranicaonline.org/articles/education-iii tarihi: 4 Şubat 2018 . Erişim
• KAHRAMAN, Âlim 2011 , “Taş Basması,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 40, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 144-145.
• KARA KÜTÜKÇÜ, Nimet 2017 , “Geleneksel Bir Manzum Sözlük: Tuhfe-i Şādî,” İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6/7, 114-151.
• KARAARSLAN, Nasuhi Ü. 2015 , XVIII. Asrın Ortalarına Kadar Türkiye’de İlim ve İlmiyeye Dâir Bir Eser: Kevâkib-i Seb’a Risâlesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• KARTAL, Ahmet 2003 , Tuhfe-i Remzî: Manzum Farsça Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KAYA, Hasan 2017a , “Ahmed Resmî’nin Nazm-ı Giridî Adlı Manzum Sözlüğü,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10/51, 119-142.
• KAYA, Hasan 2017b , “Kerîmî’nin Manzum Sözlüğü,” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 18, 213-252.
• KAYA, Hasan ve Bünyamin Ayçiçeği 2019 , Müsellesnâme: Osman Şâkir’in Manzum Sözlüğü. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• KILIÇ, Atabey 2007a , “Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden Sübha-i Sıbyân, 2: Metin,” Turkish Studies, 2/1, 29-71.
• KILIÇ, Atabey 2007b , “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Şâhidî: Metin”, Turkish Studies, 2/4 2007 , pp. 516-548.
• KILIÇ, Atabey 2007c , “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Vehbî: Metin”, Turkish Studies, 2/2 2007 , pp. 410-475.
• MUHTAR, Cemal 1993 , İki Kur’an Sözlüğü: Luğat-ı Ferişteoğlu ve Luğat-ı Kânûn-i İlâhî, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı.
• Mustafa b. Osman Keskin 2009 , Manzume-i Keskin, haz. Atabey Kılıç, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Osman Şakir Bozokî 2014 , Nazm-ı Dil-ârâ: Farsça-Türkçe Manzum Lûgat, haz. Necip Fazıl Duru ve Abdullah Eren, Ankara: Altınpost Yayınları.
• ÖZ, Yusuf 2016 , Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, 2. bs., Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ÖZKAN, Ferudun Hakan 2013 , “Bozoklu Osman Şâkir ve Şehdü Elfâz’ı,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6/26, 428-462.
• PERRY, John R. “Dictionaries: Arabic-Persian,” Encyclopedia Iranica, http://www.iranicaonline.org/articles/dictionaries Erişim tarihi: 4 Şubat 2018 .
• SCHAADE, A. ve Nihad M. Çetin 1989 , “Recez,” İslam Ansiklopedisi, c. 9, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 657-663.
• SELÇUK, Bahir ve Mesut Algül 2015 , “Çocuklar İçin Yazılan Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Dürrî’nin Güher-Rîz’i,” Littera Turca: Journal of Turkish Language and Literature, 1/2, 133-164.
• TRUSHKE, Audrey 2012 , “Defining the Other: An Intellectual History of Sanskrit Lexicons and Grammars of Persian,” Journal of Indian Philosophy, 40/6, 635-668.
• TUZCU, Kemal 2003 , “Klasik Arap Şiirinde Recez ve Urcûze,” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.