Cemâlî’nin Risâle-i Durûb-ı Emsâl’i

Yıl 2016, Cilt: 16 Sayı: 16, 33 - 76, 01.07.2016

Adem Ceyhan Sercan Koşik

Öz

Halk bilgeliğinin, gözlem ve tecrübelerinin mahsulü olan atasözlerindeki güzellik ve meziyetler, birçok edebî şahsiyetin dikkatini çekmiştir. Şair ve yazarlarımızın, manzum yahut mensur eserlerinde Türk atasözleri ve tabirlerini çeşitli oranlarda kullandıkları, edebiyat tarihimizin en eski eserlerinden beri görülen bir gerçektir. Hatta bazı divan şairlerinin atasözlerini, deyimleri fazlaca ve ustaca kullanmalarından dolayı, şuara tezkirelerinde “mesel-gûy”, onların bu tarzdaki şiirlerinin de “mesel-âmîz” şeklinde vasıflandırıldığı malûmdur. Bunlara ek olarak Türk edebiyatı tarihinde Güvâhî, Muhammed bin Ahmed, Levnî gibi bazı şair ve yazarların atasözlerimiz, deyimlerimiz vasıtasıyla okuyucuya dinî, ahlâkî, sosyal ve kültürel konularda öğütler verdiği de bilinmektedir. 16. asrın ikinci yarısında hayatta olduğu anlaşılan mutasavvıf şair, yazar Cemâlî de bazı Türk atasözleri ve halk tabirlerini konularına göre sınıflandırarak manzum bir nasihat kitapçığı meydana getirmiştir. Onun “Risâle-i Durûb-ı Emsâl” Atasözleri Kitapçığı başlığını taşıyan bu eserinin büyük bir kısmı “mefâîlün mefâîlün feûlün” kalıbıyla yazılmış olup 380 beyitten ibarettir. Mukayeseler sonucunda anlaşıldığına göre şair, selefi Güvâhî’nin Pend-nâme’sinden geniş ölçüde faydalanmış ve onun birçok beytini bazı değiştirmelerle kendi eserine almıştır. Bu makalede, hayatı hakkında malûmat bulunamayan Cemâlî’nin eserlerine dair kısa bilgi verildikten sonra Risâle-i Durûb-ı Emsâl’i tanıtılmış ve adı geçen kitapçığın metni iki yazma nüshasına dayanılarak sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Atasözleri, manzum, Cemâlî, Risâle-i Durûb-ı Emsâl, Güvâhî, Pend-nâme

Cemali's Risâle-i Durûb-ı Emsâl

Öz

The beauty and virtue in proverbs which are the product of folk wisdom, observation and experience attracted the attention of many literary figures. Our poets and authors used Turkish proverbs and idioms in verse or prose by various proportions. It is a fact seen since the earliest works of our literary history. In fact, due to the fact that some poets excessively used proverbs and idioms, they were characterized by “mesel-guy” saying parable and their poems were defined by “mesel-amiz covering parable ” in the dictionaries of biographies of poets. Additionally, poets and authors such as Güvahi, Muhammed bin Ahmed, Levni gave spiritual, moral, social and cultural advices to readers by proverbs and idioms. Sufi poet-author Cemali who lived in the second half of the 16th century wrote a verse advice booklet by classifying Turkish proverbs and folk expression according to subject. His work entitled “Risâle-i Durûb-ı Emsâl” Booklet of Proverbs was written according to the Aruz rhytm “mefâîlün mefâîlün feûlün” and it consists of 380 couplets. It is understood that according to the result of comparison, Cemâlî excessively benefited from Güvahi’s Pendnâme and the poet got his many couplets with some changes. In this article, firstly it was given brief information about Cemâlî’s works; then Risâle-i Durûb-ı Emsâl was introduced and the text of the booklet was presented based on two manuscripts.

Anahtar Kelimeler

Proverbs, verse, Cemali, Risâle-i Durûb-ı Emsâl, Güvahi, Pend-nâme

Kaynakça

• ATEŞ, Ahmed 1968 , İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler I, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• BAŞARAN, Selman 1994 , Hadislerin Türk Atasözlerine Tesiri, Uludağ Üni versitesi Basımevi, Bursa.
• BUHÂRÎ 1974 , Ahlâk Hadisleri el-Edebü’l-müfred Tercümesi , trc. A. Fikri Yavuz, İstanbul, I-II.
• CEYHAN, Âdem 2011 , “Bazı Yazma ve Basma Türk Atasözü Derlemeleri”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Yaz 04, s. 175-225.
• ________ 2006 , “Şeyhülislâm Kemâl Paşazâde’ye Mâl Edilen Bazı Manzumeler”, Edebiyat Otağı, 1 Ocak, Sayı 4, s. 11-19.
• ________ 2006 , Türk Edebiyatı’nda Hazret-i Ali Vecizeleri, Ankara: Öncü Kitap.
• ÇELİK, Aysun 2013 , Defterdâr-zâde Ahmed Cemâlî’nin ‘Metâli‘-i Cemâlî ve Şehr-engîz-i İstanbul’ Adlı Eserleri”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/13 Fall, p. 671-704.
• DEVLETŞAH 1977 , Devletşah Tezkiresi- Tezkire-i Devletşah, I-IV, trc. Necati Lugal, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
• DİLÇİN, Dehri 2000 , Edebiyatımızda Atasözleri, Ankara: TDK yayını.
• EREN, Aysun 2012 , Defterdâr-zâde Ahmed Cemâlî’nin ‘Metâli‘-i Cemâlî ve Şehr-engîz-i İstanbul’ Adlı Eserleri İnceleme- Metin , Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, yükesk lisans tezi, Konya.
• ERGUN, Sadeddin Nüzhet 1936-[1945] , Türk Şairleri, I-IV.
• ESİR, Hasan Ali 2013 , XVIII. Yüzyıl Şairlerinden Tameşvarlı Elhâc İbrâhîm Naîmüddîn ve Pend-nâmesi Mu’ammâ-yı Na’îmü’d-dîn , Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi yayını, Rize.
• FERİDÜDDİN-İ ATTAR 1985 , Pendname - Öğüt Kitabı, çev. M. Nuri Gençosman, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• [GELİBOLULU ÂLÎ] 1994 , Künhü’l-ahbâr’ın Tezkire Kısmı, haz. Mustafa İsen.
• GÜVÂHÎ 1990 , Öğütler ve Atasözleri - Pend-nâme, haz. Mehmet Hengir men, 2. bs., Ankara: Kültür Bakanlığı yayını.
• İSMÂİL B. MUHAMMED ACLÛNÎ 1418/ 1997 , Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l- ilbâs ‘amme’ştehere mine’l-ehâdîs ‘alâ elsineti’n-nâs, I-II, Beyrut.
• İZBUDAK, Velet 1936 , Atalar Sözü, İstanbul: TDK yayını.
• KAÇALİN, Mustafa S. ve Ömer Zülfe 2011 , “Muģammed bin Aģmed’in Ebū’n-Naŝāyiģ’i”, Osmanlı Araştırmaları/ The Journal of Ottoman Studies, XXXVIII, 193-212.
• KAÇALİN, Mustafa S. 1998 , “Tevrat, Zebur ve İncil’de Bilgelikler”, İlmî Araştırmalar, Sayı 6, s. 147-169.
• KAPLAN, Mahmut 1992 , “Divan Edebiyatında Manzum Nasihatname Yazan Şairler ve Eserleri”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 3, s. 3, 23-68.
• KARACA, Songül 2012 , Kadızâde Mehmed Efendi, Manzûme-i Akâid İnceleme- Tenkitli Metin- Sözlük- Dizin , Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans tezi.
• KINALI-ZADE HASAN ÇELEBİ 1989 , Tezkiretü’ş-şuarâ, I-II, haz. İbrahim Kutluk, Ankara: TTK yayını.
• KIRCA, Ahmet 2015 , Ömer Hayyam Rubâîleri, Ötüken yayını, İstanbul, 7. bs.
• KUT, Günay 1986 , “Atasözleri ve Deyimlere Ait Manzum ve Minyatürlü Yazma Bir Eser”, Yıllık I, Topkapı Sarayı Müzesi, 73-112.
• KUZÂÎ 1999 , Şihâbü’l-ahbâr Tercümesi, trc. Ali Yardım, İstanbul.
• LATÎFÎ 2000 , Tezkiretü’ş-şu’arâ ve Tabsıratü’n-nuzamâ, İnceleme- Metin , haz. Rıdvan Canım, Ankara: AKM Başkanlığı yayını.
• MEVLÂNA CELÂLEDDÎN-İ RUMÎ 1989 , Mesnevî ve Şerhi, şerheden Abdülbâki Gölpınarlı, Ankara.
• OLGUN, İbrahim 1989 , “Farsça ve Türkçe Atasözleri ve Deyimler Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten 1972, s. 153-172.
• SEHÎ BEG 1978 . The Tezkire by Sehî Beg, An Analysis of the First Biograp hical Work on Ottoman Poets with a Critical Edition Based on Ms. Süleymaniye Library, Ayasofya 0. 3544 by Günay Kut. Harvard- Cambridge, Massachussets.
• SÜLEYMAN ÇELEBİ 1990 , Mevlid Vesîlet-ün-Necât , haz. Faruk K. Timurtaş, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• YENİTERZİ, Emine 2007 , “Anadolu Türk Edebiyatında Ahlakî Mesnevîler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi - Eski Türk Edebiyatı Tarihi II Sayısı, S. 10, Güz, s. 433–468.
• YILMAZ, Ozan 2015 , Necâti Bey Dîvânı, AKM Başkanlığı yayını, Ankara.