Kerîmî’nin Manzum Sözlüğü

Yıl 2017, Cilt: 18 Sayı: 18, 213 - 252, 01.07.2017

Hasan Kaya

Öz

11. yüzyılda Arap edebiyatında başlayan manzum lugat yazma geleneğinin Türk edebiyatında örnekleri 15. yüzyıl başlarından itibaren görülmeye başlamıştır. Aruz vezniyle yazılan manzum sözlükler, kısa sürede yaygınlaşmış ve Farsça-Türkçe, Arapça-Türkçe gibi iki dilli manzum sözlüklerin yanında Farsça-Arapça-Türkçe gibi üç dilli manzum sözlükler de yazılmıştır. Farsça ve Arapçanın dışında sayıları az da olsa Boşnakça-Türkçe, Rumca-Türkçe, Ermenice-Türkçe, Fransızca-Türkçe sözlüklerin de yazıldığı görülmüştür. Kerîmî’nin makaleye konu olan sözlüğü Farsça-Arapça- Türkçe üç dilli manzum sözlüklerdendir. Müellifi ile ilgili herhangi bir bilgi yoktur. Sözlüğün kaynaklarda iki nüshası yer almaktadır. Bu çalışmada, sekiz nüshası tespit edilen sözlüğün bu nüshalara göre tenkitli metni hazırlanmıştır. İstinsah tarihi belli nüshaların en eskisi 1570 tarihlidir. Makalenin başında manzum sözlük geleneği ile ilgili kısa bilgiler verilmiş ve Kerîmî’nin sözlüğü şekil ve muhteva bakımından incelenmiştir. Tamamı 131 beyit olan sözlükte 243 Farsça, 28 Arapça kelimenin karşılıklarının verildiği görülmektedir. Pek çok sözlükte yer alan giriş bölümü Kerîmî’nin sözlüğünün tespit edilebilen nüshalarında yoktur. Eser, kıt‘a adı verilen 16 bölümden oluşur. Bölümlerin beyit sayısı 2 ila 13 arasında değişir. Eserde 4 farklı aruz kalıbı kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sözlük, manzum sözlük, lugat, Kerîmî

Poetic Dictionary of Kerîmî

Öz

The examples of writing poetic dictionary tradition, which started in 11th century Arabic literature, started in Turkish literature at the beginning of 15th century. Poetic dictionaries were written in the shape of aruz prosody and they became very common quickly. Besides Persian- Turkish and Arabic-Turkish bilingual poetic dictionaries, there were Persian-Arabic-Turkish trilingual dictionaries in the literature. Although not very common, there were different dictionaries such as Bosnian-Turkish, Romaic- Turkish, Armenian-Turkish, French-Turkish. The dictionary of Kerîmî, subject to this article, is one of the examples of Persian-Arabic-Turkish trilingual poetic dictionaries. There is no information in the related literature about the author of the work. There are two copies of the dictionary in the literature. In this study, 8 copies of the same dictionary were determined and their reviewed and controlled texts were prepared. The oldest version with a definite copy date is dated 1570. At the beginning of the article, there is brief information about the poetic dictionary tradition and the shape and content of Kerîmî’s dictionary are analyzed. The dictionary is made of a total of 131 verses and 243 Persian, 28 Arabic words are included. The section of introduction, which exists in most of the dictionaries, doesn’t exist in Kerîmî’s dictionary copies. The work is made of 16 sections called ‘verse’. The number of couplets varies between 2 and 13 in these sections. 4 different aruz prosodies are used in the work.

Anahtar Kelimeler

Dictionary, poetic dictionary, wordbook, Kerîmî

Kaynakça

• Adıgüzel, Niyazi ve Raşit Gündoğdu 2014 , Ahmed Bâdî Efendi, Riyâz-ı Belde- i Edirne 20. Yüzyıla Kadar Osmanlı Edirne’si, I-III, Edirne: Trakya Üni- versitesi Yayınları.
• Aksoy, Ömer Asım 1959 , Hasan Aynî ve Nazmü’l-Cevahir, Gaziantep: Cihan Matbaası.
• Arslan, Mehmet 2011 , Mustafa Hâkî el-Üsküdârî, Menâzimü’l-Cevâhir, Arapça- Farsça-Türkçe Manzum Sözlük İnceleme, Metin, Dizin , Ankara: Genesis Kitap.
• Arslan, Üzeyir 2009 , “Fetihten Sonra Yazılmış Türkçe İlk Mevlid-i Manevî: Kerîmî’nin İrşâd’ı”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 2, 19-80.
• Boz, Erdoğan 2013 , “Farsça-Türkçe İlk Manzum Sözlük Tuhfe-i Hüsâmî’nin Bursa İneybey Nüshası”, Osmanlı Bursası’nda Dil-Kültür ve Edebiyat Bilgi Şöleni 29-30 Mayıs, Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları, s. 69-74.
• Canım, Rıdvan 1995 , Başlangıçtan Günümüze Edirne Şâirleri, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ________, 2000 , Latîfî Tezkiretü’ş-Şu˘arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ İnceleme- Metin , Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Ceviz, Nurettin ve Soner Gündüzöz 2006 , “Osmanlı Medrese Kültüründe Manzum İlmî Eser Geleneğinin Güzel Bir Örneği: Lügat-i Yûsuf”, EKEV Akademi Dergisi, S. 29, 211-230.
• Çınar, Bekir 2007 , Miftâh-ı Lisân Manzum Türkçe-Fransızca Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Düzenli, Mesut Bayram 2015 , “Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuh- fetü’l-Hâfız”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Volume 10/12, 329-370.
• Erdem Mehmet Dursun 2005 , “Manzum Sözlükler ve Tuhfe-i Âsım”, İnternational Journal of Central Asian Studies, Prof. Dr. Mustafa Canpolat Armağanı, Volume 10/1, 197-215.
• Erkan, Mustafa 1991 , “Bahrü’l-Garâib”, DİA, IV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 513-514.
• Gıynaş, Kamil Ali 2015 , “Arapça-Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-İhvân ve Hediyyetü’s-Sıbyân”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 8, S. 41, 154-163.
• Göre, Zehra 2015 , “Kerîmî’nin Edirne Şehrengizi”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 3, 17-41.
• Gözitok, Mehmet Akif 2016 , “Manzum Sözlük Geleneğimizin Kayıp Hal- kası: Nazm-ı Bedî”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 55, 127-148.
• Güler, Kadir 2016 , “Dil Öğretiminde Manzum Sözlüklerin Rolü ve Tuhfe-i Nushî” JASSS The Journal of Academic Social Science Studies, S. 49, 157-174.
• İmamoğlu, Ahmet Hilmi 2005 , Muğlalı Şâhidî İbrahim Dede, Tuhfe-i Şâhidî Farsça-Türkçe Manzum Sözlük , Muğla: Muğla Üniversitesi Yayınları.
• İnce, Yılmaz 2002 , “Manzum Sözlükler ve Şemsî’nin Cevâhirü’l-Kelimât’ı Üzerine Bir Dil İncelemesi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 12, S. 2, 175-182.
• İsen, Mustafa 1998 , Sehî Bey Tezkiresi Heşt-Behişt, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karaman, Hayrettin vd. 2014 , Kurˇân Yolu Meâli, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kazancıgil, Ratip 1996 , Abdurrahman Hıbrî, Enîsü’l-Müsâmirîn Edirne Tarihi 1360-1650, Edirne: Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayınları.
• Kılıç, Atabey 2006 , “Manzum Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân Şerhi Hediyyetü’l-İhvân”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 1/1, 13- 23.
• ________, 2006 , “Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden Sübha-i Sıbyân -1- İnceleme ”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Volume 1/2, 85-104.
• ________, 2007 , “Denizlili Mustafa b. Osman Keskin ve Eseri Manzûme-i Keskin”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/3, 340-348.
• ________, 2007 , “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Şâhidî Metin ”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4, 516-548.
• ________, 2007 , “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Vehbî Metin”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/2, 410-475.
• ________, 2013 , “Osman Şâkir’in Türkçe-Farsça Manzum Lugati: Nazm-ı Dil-ârâ”, Uluslararası Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu 10-12 Mayıs 2012 Bildiriler Kitabı, Ordu: Ordu Üniversitesi Yayınları, s. 145-153.
• Kırbıyık, Mehmet 2002 , “Miftâh-ı Lisân Adlı Manzum Fransızca-Türkçe Sözlük Üzerine”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 11, 181-200.
• Mazıoğlu, Hasibe 1974 , “Türk Edebiyatında Mevlid Yazan Şairler”, Ankara Üniversitesi DTCF Türkoloji Dergisi, VI, S. 1, 31-62.
• Muhtar, Cemal 1993 , İki Kurˇân Sözlüğü Lugat-ı Ferişteoğlu ve Lugat-ı Kânûn-ı İlâhî, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayın- ları.
• Okumuş, Sait 2009 , “Muhammed Hevâî Üsküfî ve Türkçe-Boşnakça Manzum Sözlüğü Makbûl-i Ârif Potur Şâhidî ”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/4, 823-844.
• Ölker, Gökhan 2009 , “Rumca-Türkçe Manzum Sözlük Tuhfetü’l-Uşşâk”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/4, 856-872.
• ________, 2013 , “Lugât-i Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye Üzerine”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/9, 2007-2019.
• Ölker, Perihan 2009 , “Klâsik Edebiyatımızda Manzum Lügat Geleneği ve Mahmûdiyye”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/4, 873-888.
• Öz, Yusuf 1997 , “Tuhfe-i Vehbî Şerhleri”, İlmî Araştırmalar Dergisi, S. 5, 219- 232.
• ________, 2010 , Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özkan, Ferudun Hakan 2013 , “Bozoklu Osman Şâkir ve Şehdü Elfâz’ı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 6, S. 26, 428-462.
• Özkırımlı, Atilla 1987 , “Kerîmî”, Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, I-V, İstanbul: Cem Yayınevi.
• Öztahtalı, İbrahim İmran 2004 , Lâmi˘î Çelebi ve Lügat-ı Manzumu Tuhfe-i Lâmi˘î , Bursa: Gaye Kitabevi.
• Peremeci, Osman Nuri 1940 , Edirne Tarihi, İstanbul: Resimli Ay Matbaası.
• Selçuk, Bahir ve Mesut ALGÜL 2015 , “Çocuklar için Yazılan Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Dürrî’nin Güher-rîz’i”, Journal of Turkish Lan- guage and Literature, Volume 1/2, 133-164.
• Tiryakiol, Selim 2013 , Dil Öğretimi Geleneğimizde Manzum Sözlükler Tuhfe-i ˘Âsım Örneği , İstanbul: Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Turan, Muhittin 2012 , “Hasan Rızâyî ve Kân-ı Ma˘ânî İsimli Manzum Sözlüğü”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/4, 2939-2992.
• Yakar, Halil İbrahim 2007 , “Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Fedâî”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4, 1015-1025.
• Yavuzaslan, Paşa 2001 , “Anadolu Sahasında Yazılmış Eski Bir Arapça- Türkçe Sözlük Üzerine Notlar”, Türkoloji Dergisi, XIV/1, 70-91.