ÜVEYSÎ’NİN VEYSÎ’YE ATFEDİLEN ÜNLÜ KASİDESİ (ÖNEM, TARİHÇE, SORUNLAR, METİN)

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 33, 1 - 36, 26.12.2024

M. Fatih Köksal

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1570254

Öz

17. yüzyıl, Osmanlı tarihinde devlet ve toplum yapısındaki bozulmalardan rahatsızlık duyan bir kısım aydının
hoşnutsuzlıklarını bir şekilde duyurmaya çalışmaları bakımından dikkat çekici bir dönemdir. Tesir gücü dolayısıyla edebiyatın imkânları kullanılarak özellikle de şiir diliyle dolaşıma sokulan sızlanma ve eleştiri yüklü bu manzum metinlerin uyarıcı özelliğinin yönetim katında ne kadar akis bulduğunu tespit etmek elbette zordur. Bununla birlikte bu dönemde şairler kaleme aldıkları edebî metinlerle için için çürümeye doğru giden toplum ve devlet yapısını gözler önüne sermekten geri durmamışlardır. Başka örnekleri de görülmekle birlikte bu metinler arasında en çok yayılan ve yankı bulan eser, Üveysî mahlaslı bir şair tarafından 17. yüzyılın ilk yarısında, Bağdat’ın fethinden önce kaleme alınan bir kasidedir. Üzerine Batı’da yapılan ilk çalışmaların tesiriyle yanlış olarak İstanbul Kasidesi veya Kaside-i Nasîhat olarak adlandırılan bu manzumenin şairinin kim olduğu öteden beri tartışılagelmiştir. Pek çok araştırmacının, bu asrın ağdalı nesir diliyle yüklü eserleriyle tanınan Alaşehirli Veysî’ye atfettiği söz konusu kaside üzerine bugüne değin muhtelif çalışmalar ve çeşitli metin neşirleri yapılmıştır.
Bu makalede çarpıcı birkaç örneğiyle 17. yüzyıl sosyal-siyasi tenkit edebiyatına göz atıldıktan sonra Üveysî’nin kasidesinin önem ve değeri üzerinde durulacak, kasidenin yaklaşık 250 yıllık neşir macerası ayrıntılarıyla gözler önüne serilecek ve eserle ilgili temel iki problematik olan kim tarafından ve ne zaman yazıldığı sorularına cevap aranacak ve
şairin kimliğine dair bir başka meseleye değinilecektir. Özellikle Türkiye’de yapılan çalışmalarda sorgulanmaksızın Veysî’ye mal edilen kasidenin müellifi Üveysî’ye dair tespit ve değerlendirmelerden sonra, eserin ilk naşiri Diez’den bu yana üzerinde hiç durulmayan yazılış tarihi meselesi aydınlatılacaktır. Kasidenin tespit edebildiğimiz nüshalarının tanıtımından sonra önemine binaen sıhhatli denebilecek nüshaların tamamı ve yapılan dört neşrin karşılaştırılmasıyla oluşturulan tenkitli metin yayımlanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Veysî, Üveysî, kaside, İstanbul kasidesi, sosyal-siyasi tenkit, 17. yüzyıl

Kaynakça

• Ak, Coşkun (1990). “Ziya Paşa’nın Terkib-i Bendi.” Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. C. 5, S. 2, s. 77-84.
• Alıcı, Lütfi (2004). “Klâsik Türk Edebiyatında Sosyal Tenkit Örnekleri Olarak Yuf Redifli Şiirler.” İlmî Araştırmalar. S. 17, s. 35-48.
• Ali Emîrî (1333). “Güfte-i Üveysî der-Ahvâl-i Zamân.” Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası. S. 13, s. 238-40. Bilkan, Ali Fuat (1990). Nâbî Dîvânı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Cardonne, Denis Dominique (1770). “Satyre de Veisi-Efendi -contre les Mæurs de Son Siécle.” Mêlanges de Litérature Orientale, Traduits de Différens Manuscrits Turcs, Arabes et Persans de la Bibliothéque du Roi. Tome II. Paris: Chez Hʾrrisant le Fils, s. 267-70.
• Çalış, Rabia (2022). Veysî’ye Atfedilen Gurretü’l-’Asr Fî Tefsîri Sûreti’n-Nasr Adlı Eser (İnceleme-Çeviri Yazılı Metin-Tıpkıbasım). Yüksek Lisans Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
• Diez, Heinrich Friedrich von (1809). “Ermahnungen an İstanbul, oder Strafgedicht des türkischen Dichters über die Ausartung der Osmanen; aus dem Deustchen übersetzt und durch Anmerkungen erläutert vom Geheimen Legationsrath und Prälaten Herrn von Diez.” Minês de l’Orient Fundgruben des Orients. Wien. V. I, s. 249-274.
• Diez, Heinrich Friedrich von (1811). Ermahnung an Islambol oder, Strafgedicht des türkischen Dichters Uweissi über die Ausartung der Osmannen. Berlin: Heinrich Friedrich von Diez in Commission der Nicolaischen Buchhandlung.
• Egüz, Esra (2009). “İstanbul’a İçeriden ve Dışarıdan Bakışlar: Veysî, Nedim, Râmî ve Süheylî’nin İstanbul’a Dair Birer Manzumesi.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. S. 40, s. 35-93.
• Eyüboğlu, İsmet Zeki (1977). Gülen Anadolu. İstanbul: Pencere Yayınları.
• Gibb, E. J. Wilkinson (1904). A History of Ottoman Poetry. Volume III, London: Luzac & Co.
• Gibb, E. J. Wilkinson (1909). A History of Ottoman Poetry. Volume VI, London: Luzac & Co.
• Götz, Manfred (2015). Verzeichnis Der Orientalıschen Handschriften In Deutschland Persische Und Türkische Handschriften Der Bayerischen Staatsbibliothek München. Teil 2, Stuttgart: Franz Steıner Verlag.
• Gültekin, H. (2013). “Veysî’nin Sosyal Tenkit İçerikli Kasidesi.” Erdem. S. 64, s. 31-47.
• Halaçoğlu, Yusuf (1991). “Bağdat. Osmanlı Dönemi.” TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 4, s. 433-7.
• Hammer-Purgstall, Joseph Von (1828) Geschichte des Osmanischen Reiches. Fünfter band. Peşt: In C. A. Hartleben’s Verlage.
• Hammer-Purgstall, Joseph Von (1837) Geschichte der Osmanischen Dichtkunst. Dritter band. Peşt: In C. A. Hartleben’s Verlage.
• Hammer-Purgstall, Joseph Von (1990). Büyük Osmanlı Tarihi. C. 5. Yay. Haz.: Mümün Çevik, Erol Kılıç. İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Hoca, Fadıl (2002). Veysî Divanı’nın Tahlili. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• İnalcık, Halil 2022). “Kırım”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 25, s. 457-65.
• İz, Fahir (1966). Eski Türk Edebiyatında Nazım (XIII. yüyıldan XIX. yüzyıl ortalarına kadar yazmalardan seçilmiş metinler). I. Cild, I. Bölüm. İstanbul: Küçükaydın Matbaası.
• Kaya, Bayram Ali (2013). “Veysî.” TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 43, s. 76-7.
• Kesik, Beyhan (2020). “Üveysî, Kadı Seyyid Osman Efendi.” Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/uveysi-kadi-seyyid-osman-efendi (erişim: 05.10.2024)
• Kılıç, Zülküf (2008). Türk Divan Şiirinde Sosyal Eleştiri. Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Koman, Mesut (1940). “(Tevarih-i Al-i Karaman) Mütercimi Şikârî’nin Bir Gazeli ve Konya’lı Üveysî’nin Saltanat İdaresine Karşı Hicviyesi.” Konya, S. 31, s. 1702-1707.
• Köksal, M. Fatih (2006a). “Malum Çığlıkların Meçhul Şairleri”, Türk Edebiyatı, S. 391, s. 58-61. (Aynı makale: Yâ Kebîkeç – Mecmualar Arasında. İstanbul: Kesit Yayınları. s. 233-8).
• Köksal, M. Fatih (2006b). “Divan Şiirinde Türk.” Journal of Turkish Studies – Türklük Bilgisi Araştırmaları Dergisi (Prof. Dr. Orhan Okay Ha¬tıra Sayısı), Harvard University, V. 30/II (2006), s. 231-269. (Aynı makale: Yâ Kebîkeç – Mecmualar Arasında. İstanbul: Kesit Yayınları. s. 29-76).
• Köksal, M. Fatih (2009). Zamaneden Bir Şikâyet Daha: Sâdıkî Baba’nın Âhir Zaman Manzumesi”, Erciyes. S. 378, s. 19-21. (Aynı makale: Yâ Kebîkeç – Mecmualar Arasında. İstanbul: Kesit Yayınları. s. 481-7).
• Köksal, M. Fatih – Micahit Kaçar, Mevlüt İlhan (2018). Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal Türkçe Yazmalar Kataloğu. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kurtaran, Uğur (2020). “Heinrich Friedrich Von Diez’in İstanbul Elçiliği ve Faaliyetleri (1784-1790).” Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C. 75, No.1, 2020, s. 127-162.
• Kut, Günay (1970). “Veysî’nin Divanında Bulunmayan (Veysî’ye Atfedilen) Bir Kasidesi Üzerine.” Yazmalar Arasında -Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları I- İstanbul: Simurg Yayınları, s. 39-48.
• Kut, Günay (1970). “Veysî’nin Divanında Bulunmayan Bir Kasidesi Üzerine.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten. Yıl 1970, Cilt: 18, 169 – 178.
• Lewis, Bernand (1962). “Ottoman Observers of Ottoman Decline.” Islamic Studies. 1, s. 71– 87.
• Maştakova, E. İ (1972). Из истории сатиры и юмора в турецкой литературе (xıv-xvıı вв.). Москва: Наука.
• Nutku, Özdemir (1993). “Cüceler.” TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 8, s. 105-6.
• Özcan, Abdulkadir (1994). “Dilsizler.” TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 9, s. 304-5.
• Polat, Mustafa (2023). Osmanlı Dönemi İndegöl Vakıfları. Konya: Palet Yayınları.
• Rıza Nur (1936). “Üveysi’nin Bir Şîri”. Türkbilik Revûsü. C. 3, No: 7, s. 8-12.
• Rıza Nur (2021). Türk Şiirbiligi. Haz.: Güler Doğan Averbek. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Salimzynova, Fevziye (1976). “Вейси Хаб-наме” (“Книга Сноведения”), Критический текст, перевод с турецкого, введение и примечания. Москва: Наука
• Schmıdt, Jan (2006). Catalogue of Turkish Manuscripts in The Library of Leiden University And Other Collections in the Netherlands. Volume Three. Leiden: Leiden University Library.
• Smirnov, Dmitriy (1873). Кучибей Гомюрджинский и другие османские писатели XVII века, о причинах упадка Турции. С.Петербург: Типография В. Демакова.
• Şahin, Haşim (2007). “Ocak”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 33, s. 316-7.
• Şen, A. Tunç (2008). The Dream Of a 17th Century Ottoman Intellectual: Veys - And His Habname. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Sabancı Üniversitesi.
• Tavukçu, Orhan Kemal (2022). Yunus Emre ve Divân’ı. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yay.
• Tezcan, Baki (2008). “From Veysî to Üveysî: Ottoman Stories of Decline in Comparative Perspective”, The Vienna Conference on Aspects of Imperial Decline and Resistance, 11-13 April 2008.
• Tezcan, Baki (2016). “From Veysî (d 1628) to Üveysî (fl ca 1630) Ottoman Advice Literature and Its Discontents.” Reforming Early Modern Monarchieshe Castilian Arbitristas in Comparative European Perspectives. Ed.: Sina Rauschenbach, Christian Windler. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, s. 141-156.
• Toska, Zehra (1985). Veysî Divanı (Hayatı, Eserleri ve Edebî Kişiliği). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Tuğluk, İbrahim Halil (2020). “Üveysî, Derviş Üveys.” Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/uveysi-dervis-uveys (erişim: 05.10.2024).
• Ürekli, Bayram (1997). Dördüncü Murad Devrine Dair Kadı-zâde'nin Bir Mnzûmesi.” Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi. S. 11, s. 277-300.
• Yavuz, Yusuf Şevki (2003). “Mehdî.” TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 28, s. 371-4
• Yılmazer, Ziya (2020). “Murad IV.” TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 31, s. 177-83.
• Yurdagür, Metin (1993). “Cefr.” TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 7, s. 215-8.