“İMAM MUSHAF”IN HANGİ MUSHAF OLDUĞUNA DÂİR KRONOLOJİK BİR TETKİK

Yıl 2016, Sayı: 17, 15 - 37, 01.12.2016

Yunus Emre Gördük

Öz

Bu makale, “İmam Mushaf” tabirinin hangi mushaf kastedilerek kullanıldığına dâir bir tetkiki içermektedir. Gördüğümüz kadarıyla ilk dönemde daha net olan söz konusu tavsif daha sonra farklı müellifler tarafından farklı anlamlarda kullanılmıştır. Özellikle son zamanlarda yapılan birçok Türkçe çalışmada konuyla ilgili çelişkili bilgilerin yer aldığı görülmektedir. Gerçek şu ki kadîm ve klasik kaynaklarda Hz. Ebû Bekir Mushafı “İmam Mushaf” şeklinde tanımlanmamaktadır. Buna karşın genel anlamda Hz. Osman döneminde çoğaltılan mushafların tümü; özelde hilâfet merkezi Medîne’de bırakılan mushaf “İmam Mushaf” olarak anılagelmiştir. Yapılan tetkik neticesinde vardığımız kanaat, “İmam Mushaf” diye adlandırılan mushafın Hz. Osman’ın şahsî mushafı olduğu yönündedir ve birçok müellifin tespiti de bunu doğrulamaktadır. İslam Devleti’nin merkezî bölgelerine gönderilmek üzere istinsah edilen mushaflara temel teşkil eden bu mushaf, Hz. Osman’ın Hz. Ebû Bekir Mushafı’nı esas alarak imlâ ettirdiği ilk mushaftır

Anahtar Kelimeler

İmam Mushaf, Ebû Bekir, Osman, Medine, İstinsah

A CHRONOLOGICAL RESEARCH ON THE QUESTION OF “WHICH MUSHAF IS IMAM MUSHAF?”

Öz

This article contains a study about the term of “Imam Mushaf” and what is meant by the “Imam Mushaf”. As far as we understand in the first period this term was clearer but then used by different authors to different meanings. Especially, presence of the conflicting informations in many turkish studies on this subject draws our attention in recent years. The truth is that Mushaf of Caliph Abu Bakr is not described as “Imam Mushaf” in the oldest and classical Islamic sources. On the other hand it is understood that, in general, all of the replicated Mushafs in Caliph Uthman period; in particular, the Mushaf left in Madinah -center of Islamic State- was known as “Imam Mushaf”. The result which obtained with this study, “Imam Mushaf” is the personal Mushaf of Caliph Uthman and his Mushaf has been a basis for Mushaf copies sent to the Islamic state’s central regions. Many authors detection also confirms this conviction. Consequently, Uthman’s personal Mushaf is the first copy which based on the Abu Bakr’s Mushaf

Anahtar Kelimeler

Imam Mushaf, Abu Bakr, Uthman, Madina, Istinsakh.

Kaynakça

• Albayrak, Halis, Tefsir Usûlü, Şûle Yayınları, İstanbul 2011.
• Aliyyü’l-Kârî, Ali b. Muhammed Ebû’l-Hasan Nûreddin el-Herevî (v. 1014/1607), Şerhu’ş-Şifâ, I- II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1421/2000.
• Aydüz, Davut, “Kur’ân-ı Kerîm’in İki Kapak Arasında Bir Mushaf Halinde Cem‘ Edilmesi”, Diyanet İlmî Dergi-Kur’ân Özel Sayısı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2012, ss. 189- 221.
• el-Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib (v. 403/1013), İ‘câzu’l-Kur’ân, thk.: Seyyid Ahmed Sokr, Dâru’l-Meârif, Mısır 1997.
• el-Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mesûd b. Muhammed b. el-Ferrâ (v. 516/1122), Me‘âlimu’t-Tenzil fî Tefsîri’l-Kur’ân, I-V, thk.: Abdürrezzak el-Mehdî, Dâru İhyai’t- Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1998.
• ---------, Me‘âlimu’t-Tenzil fî Tefsîri’l-Kur’ân, I-VIII, thk.: Muhammed Abdullah en-Nemr vd., Dâru’t-Taybe, Riyad 1998.
• el-Bikâ‘î, Ebu’l-Hasan Burhanüddin İbrahim b. Ömer b. Hasan er-Rubat b. Ali b. Ebû Bekir el- Hırbevi (v. 885/1480), Nazmu’d-Dürer fî Tenâsübi’l-Âyâti ve’s-Suver, I-XXII, Dâru’l- Kütübi’l-İslâmî, Kâhire trz.
• Bilmen, Ömer Nasuhi (v. 1971), Büyük Tefsir Tarihi Tabakatu’l-Müfessirîn, I-II, Ravza Yayınları, İstanbul 2008.
• Birışık, Abdülhamit, “Kıraat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara 2002, XXV, s. 426-433.
• el-Bursevî, İsmail Hakkı b. Mustafâ el-İstanbûlî el-Hanefî el-Halvetî (v. 1127/1715), Rûhu’l-Beyân, I-X, Dâru’l-Fikr, Beyrut trz.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid (v. 2010), Kur’ân’a Giriş, Çeviri: Muhammed Coşkun, Mana Yayınları, İstanbul 2013
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usûlü, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995.
• Çiçek, Halil, Kur’an Nasıl Bir Kitaptır, Beyan Yayınları, İstanbul 2008.
• Demirci, Muhsin, Kur’ân Tarihi, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005.
• ---------, Tefsir Tarihi, İFAV (Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları), İstanbul 2006.
• ---------, Tefsir Usûlü, İFAV (Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları), İstanbul 2012.
• ---------, Tefsir Terimleri Sözlüğü, İFAV (Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları), İstanbul 2011.
• ---------, Tefsirde Metodolojik Sorunlar, İFAV (Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları), İstanbul 2012.
• Ebû Amr ed-Dânî, Osman b. Saîd b. Osman (v. 444/1053), Câmi‘u’l-Beyân fi’l-Kırâati’s-Seb‘, I-IV, Câmiatu’ş-Şârika, el-İmarât (Birleşik Arap Emirlikleri) 2007.
• ---------, el-Mukni‘ fî Mesâhifi’l-Emsâr, thk.: Muhammed es-Sâdık Kamhâvî, Mektebetü’l- Külliyyâti’l-Ezheriyye, Kâhire trz.
• Ebû Hayyân, Muhammed Yûsuf b. Ali b. Yûsuf b. Hayyân Esîrüddin el-Endelûsî (v. 745/1345), el- Bahru’l-Muhît fi’t-Tefsîr, I-X, thk.: Sıdkı Muhammed Cemil, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1999.
• Ebû ‘Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm b. Abdullah el-Herevî el-Bağdadî (v. 224/837), Fedâilu’l-Kur’ân, Dâru İbn Kesîr, thk.: Mervan el-‘Atıyye/Muhsin Harabe/Vefa Takiyyüddin, Beyrut 1415/1995.
• Ebu’l-Vefâ el-Hevrînî, Nasr b. eş-Şeyh Nasr Yûnus el-Vefâî (v. 1291/1874), el-Metâli‘u’n-Nasriyye li’l-Metâbi‘i’l-Mısriyye fî Usûli’l-Hatıyye, thk.: Taha Abdülmaksûd, Mektebetü’s-Sünne, Kâhire 2005.
• Ebû Zehra, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa (v. 1394/1974), el-Mu‘cizetü’l-Kübrâ: el-Kur’ân, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, trz.
• el-Ebyârî, İbrahim b. İsmail (v. 1414/1993), el-Mevsûatü’l-Kur’âniyye, I-XI, Müessesetü Sicilli’l- Arab, Kahire 1405/1984.
• Feryal Zekeriyya el-‘Abd, el-Mîzan fî Ahkâmi Tecvîdi’l-Kur’ân, Dâru’l-Îman, Kâhire, trz.
• el-Firyâbî, Ebû Bekir Ca‘fer b. Muhammed b. el-Hasan b. el-Müstefâd (v. 301/913), Fedâilü’l- Kur’ân, thk.: Yusuf Osman Fadlullah Cibrîl, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1989.
• İbn Âşur, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tûnusî (v. 1973), et-Tahrîr ve’t- Tenvîr (Tahrîru’l-Ma‘na’s-Sedîd ve Tenvîru’l-Akli’l-Cedîd Min Tefsîri’l-Kitabi’l-Mecîd), XXX, Dâru’t-Tûnusiyye, Tunus 1984.
• ‘Itr, Nûruddin Muhammed el-Halebî, ‘Ulûmu’l-Kur’âni’l-Kerîm, Matbaatu’s-Sabâh, Şam 1993.
• İbn Battâl, Ebû’l Hasan Ali b. Halef b. Abdilmelik (v. 449/1057), Şerhu Sahîh-i Buhârî, I-X, thk.: Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim, Mektebetü’r-Rüşd, II. bs., Riyad 2003.
• İbn Ebî Dâvud es-Sicistânî (v. 316/928), Kitâbu’l-Mesâhif, I-II, thk.: Muhibbuddîn Abdüssübhân Vâiz, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 2002.
• İbn Ebi’s-Sedâd el-Malekî, Abdülvâhid b. Muhammed b. Ali (v. 705/1305), ed-Dürrü’n-Nesîr ve’l- Azbü’n-Nemîr, I-IV, thk.: Ahmed Abdullah Ahmed el-Mukrî, Dârü’l-Fünûn, Cidde 1990.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer el-Kureşî el-Basrî ed-Dımaşkî (v. 774/1373), Tefsîru’l- Kur’âni’l-Azîm, I-VIII, thk.: Sâmi b. Muhammed Selâme, Dâru’t-Taybe, 1999.
• ---------, el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XIV, thk.: Ali Şîrî, Dâru ihyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1988.
• ---------, Câmi‘u’l-Mesânîd ve’s-Sünen, I-X, thk.: Abdülmelik b. Abdullah ed-Düheyş, Dâru Hıdr, Beyrut 1998.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (v. 276/889), Te'vîlu Müşkili’l- Kur’ân, thk.: İbrahim Şemsüddîn, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut trz.
• İbn Teymiyye, Takiyüddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Abdilhalîm b. Abdisselam el-Harrânî (v. 728/1328), Mecmû‘u’l-Fetâvâ, I-XXXV, thk.: Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım, Mecmau’l-Melik Fehd li-Tıbâati’l-Mushafi’ş-Şerif, Medîne 1995.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed b. Muahmmed b. Yusuf Şemsüddin Ebu’l-Hayr (v. 833/1429), Manzûmetü’l-Mukaddime fîma Tecibu alâ’l-Kârî, Dâru’l-Muğnî, Riyad 2001.
• İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdillah Lisânüddin Muhammed b. Abdillah (v. 776/1374), el-İhâta fî Ahbâri Gırnata, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1424/2004.
• el-Kâsımî, Muhammed Cemâlüddin b. Muhammed Saîd b. Kâsım el-Hallâk (v. 1332/1914), Mehâsinü’t-Te’vîl, I-IX, thk.: Muhammed Basil Uyûn es-Sûd, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. bs. Beyrut, 1997.
• el-Kattân, Mennâ‘ b. Halîl (v. 1998), Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Mektebetü’l-Maârif, Beyrut 2000.
• Keskioğlu, Osman, Kur’ân Tarihi ve Kur’ân Hakkında Ansiklopedik Bilgiler, Nebioğlu Yayınevi, İstanbul 1953.
• el-Keşmîrî, Muhammed Enver Şah el-Hindî (v. 1934), el-‘Urfu’ş-Şezî Şerhu Sünen-i Tirmizî, I-V, tashih: Mahmud Şâkir, Dâru’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2004.
• el-Kevserî, Muhammed Zâhid, “Çeşitli İslam Merkezlerine Gönderilen Mushaflar ve Müslümanların Kur’an’a Verdikleri Önem” (Makalenin orijinal kaynağı: Makâlât, el-Mektebetü’l- Ezheriyye, Kahire 1994, s. 101- 114), çev.: Muhittin Akgül, Usûl, sayı: 7, yıl: 2007, s. 169- 186.
• el-Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir b. Ferh el-Hazrecî Şemsüddîn (v. 671/1273), el-Câmi‘ li-Ahkâmi’l-Kur’ân, I-XX, thk.: Ahmed el-Berdûnî/İbrâhin Atfîş, Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kâhire 1964.
• Maşalı, Mehmet Emin, “Mushaf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara 2006, XXXI, s. 242-248.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed b. Muhtar el-Kaysî (v. 437/1045), el- İbâne an Meâni’l-Kırâât, thk.: Abdülfettah İsmâil Şelebî, Dâru Nahdati’l-Mısr, trz.
• el-Müstağfirî, Ebu’l-Abbâs Ca‘fer b. Muhammed b. el-Mu‘tezz en-Nesefî (v. 432/1040-41), Fedâilü’l-Kur’ân, I-II, thk.: Ahmed b. Fâris es-Selûm, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2008.
• Müttakî el-Hindî, Alâüddin Ali b. Müttakî b. Hüsamüddîn el-Bürhanfûrî (v. 975/1567), Kenzü’l- Ummâl fî Süneni’l-Akvâli ve’l-Efʻâl, I-XVI, thk.: Bekrî Hayyânî-Safvet es-Sekâ, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 1981.
• en-Nesâî, el-İmam Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali el-Horasânî (v. 303/915), Fedâilü’l- Kur’ân, thk.: Faruk Hammâde, Dâru İhyâi’l-‘Ulûm, Beyrut 1992.
• en-Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd Hâfızuddîn (v. 710/1310), Medârikü’t- Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, I-III, thk.: Yusuf Ali Bedîvî, Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, Beyrut 1419/1998. en-Nüveyrî, Ebu’l-Kâsım Muhibbuddîn Muhammed b. Muhammed (v. 857/1453), Şerh-u Taybeti’n- Neşri fî’l-Kırââti’l-‘Aşr, I-II, thk.: Mecdî Muhammed Sürûr Sa‘d Baslûm, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, Beyrut 1424/2003. el-Ömerî, Ekrem b. Dıyâ, Asru’l-Hilâfeti’r-Râşide, Mektebetü’l-‘Ubeykân, Riyad 2009.
• Öztürk, Hayrettin, Ebedî Mucize Kur’ân: Yazılması ve Toplanması, Erkam Matbaacılık, İstanbul 2005.
• er-Râfıî, Mustafa Sâdık b. Abdirrezzak b. Said (v. 1937), Târîhu Âdâbi'l-Arab, I-III, Dâru’l-Kütübi’l- Arabî, trz.
• Reşid b. Ali Rıza, Muhammed (v. 1354/1935), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm (Tefsîru’l-Menâr), I-XII, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, Mısır 1990.
• es-Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrahim (v. 427/1036), el-Keşf ve’l-Beyan an Tefsîri’l-Kur’ân, I-X, thk.: Ebû Muhammed b. Âşûr, Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2002.
• Sâlim, Safvet Mahmud, Fethu Rabbi’l-Beriyye Şerhu’l-Mukaddemeti’l-Cezeriyye fî İlmi’t-Tefsîr, Dâru Nûri’l-Mektebât, Cidde 2003.
• es-Sallâbî, Ali Muhammed Muhammed, Teysîru’l-Kerîmi’l-Mennân fî Sîreti Osman b. ‘Affân, Dâru’t-Tevzî‘, Kahire 2002.
• es-Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrahim (v. 373/973), Bahru’l-Ulûm, I-III, y.y., trz.
• es-Semînü’l-Halebî, Ebu’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf (v. 756/1355), ed-Dürrü’l-Masûn fî Ulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn, I-XI, thk.: Ahmed Muhammed el-Harrât, Dâru’l-Kalem, Dımaşk trz.
• Sıddık Hasan Han, Ebu’t-Tayyib Muhammed b. Ali b. Lütfullah el-Hüseynî el-Buhârî el-Kannûcî (v. 1307/1890), Fethü’l-Beyân fî Makâsıdi’l-Kur’ân, I-XV, Mektebetü’l-Asriyye, Sayda/Beyrut 1412/1992.
• es-Sînavinî, Hasan b. Ömer el-Mâlikî (v. 1929?), el-Aslu’l-Câmi‘ li-Îdâhi’d-Düreri’l-Manzûme, I-II, Matbaatu’n-Nahda, Tunus 1928.
• Subhî es-Sâlih (v. 1407/1986), Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru’l-İlm, Beyrut 2000.
• es-Suyûtî, Ebu’l-Fadl Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr (v. 911/1505), el-İtkân fî Ulûmi’l- Kur’ân, I-IV, thk.: Muhammed Ebu’l-Fadl ibrâhîm, el-Hey’etü’l-Mısriyyeti li’l-Âmme, Kâhire 1974.
• Şa‘ban Muhammed İsmail, Resmu’l-Mushafi ve Zabtuhu beyne’t-Tevkîfi ve’l-Istılâhâti’l-Hadîse, Dâru’s-Selam, y.y., trz.
• Şengül, İdris, “Hz. Osman Dönemi’nde Kur’ân-ı Kerîm’in İstinsahı Çoğaltılıp Neşredilmesi”, Kur’ân’ın Mucizevî Korunması, Işık Yayınları, İzmir 2004, s. 89-117.
• eş-Şenkîtî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr b. Abdilkadir el-Ceknî (v. 1393/1973), Advâu’l-Beyân fî Îzâhi’l-Kur’âni bi’l-Kur’ân, I-IX, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1995.
• et-Taberî, Ebû Cafer Muhammed İbn Cerîr (v. 310/922), Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, I- XXIV, thk.: Ahmed Muhammed Şakir, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2000.
• ---------, Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, I-XV, thk.: Mahmud Şâkir, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2013.
• ---------, Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, I-XXVI, thk.: Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Dâru Hicr, Kahire 2001.
• et-Tehânevî, Muhammed b. Ali İbnü’l-Kâdî el-Fârûkî (v. 1158/1745), Keşşafu Istılâhâti’l-Fünûni ve’l-‘Ulûm, I-II, thk.: Ali Dahrûc, Mektebetü Lübnan, Beyrut 1996.
• Ünal, Mehmet, “Kur’ân’ın Metinleşme Tarihi”, Tefsir El Kitabı, Editör: Mehmet Akif Koç, Grafiker Yayınları, Ankara 2015, ss. 17-58.
• ---------, “Kur’ân’ın İç Düzeni”, Tefsir El Kitabı, Editör: Mehmet Akif Koç, Grafiker Yayınları, Ankara 2015, ss. 95-103.
• Yazıcı, İshak, “Semerkandî, Ebü’l-Leys”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara 2009, XXXVI, 473-475.
• Yıldırım, Suat, Kur’ân-ı Kerîm ve Kur’ân İlimlerine Giriş, (4. Baskı), Ensar Neşriyat, İstanbul 1989.
• ez-Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed b. Abdillah (v. 794/1392), el-Burhan fî Ulûmi’l-Kur’ân, I-IV, thk.: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut/ Lübnan 1957. ez-Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa (v. 2015), et-Tefsîrü’l-Münîr, I-XXX, Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âsır, Dımaşk 1418/1998. ez-Zürkânî, Muhammed Abdülazîm (v. 1367/1948), Menâhilü’l-İrfan, I-II, Matbaatu İsa el-Bâbi’l Halebî ve Şürekâhu, tarihsiz.