The Concept of Compassion in Old Uyghur: A Ecological Study on y(a)rlıkançuçı köŋül

Yıl 2025, Sayı: 31, 63 - 80

Burak Can Deveci

Öz

The products of the Buddhist period, which have the largest share among Old Uyghur literature, consist mainly of works that have the mission of teaching and establishing the teachings of Buddhism in society as a religious-didactic identity. These teachings have been presented in the texts in the form of stories and narratives that develop around certain plots. Among the Buddhist teachings discussed in the texts, the Skt. ahiṃsā, the principle of ‘non-harming’ and ‘non-killing’, generally applies to every element that a monk sees with the naked eye, but also to every element of the ecological order and the environment. In addition, almost every story that develops around Buddhist literature has an animal character with a sacred identity and a spiritual role. It appears especially in fictional stories called jataka, in which the Buddha or Boddhisattvas are depicted in animal form. The phenomenon of environmentalism is depicted in a multidimensional way with this ahiṃsā. In these stories, the Old Uyghur y(a)rlıkançuçı köŋül is used as a principle of Buddhism. This term can be translated as ‘compassionate heart, consciousness’, but in fact it is the concept of ‘compassion’. ‘Compassion’, one of the most important teachings of Buddhism, is also linked to the formation of ecological consciousness and a return to moral and spiritual values and codes of behaviour that aim to achieve harmony between human beings and nature, society, and the environment. In this study, it is tried to reveal the construction and processing of the concept of ‘compassion’ in the ecological context through Buddhism in Old Uyghur literature.

Anahtar Kelimeler

Buddhism, Old Uyghur, compassion, y(a)rlıkançuçı köŋül

Eski Uygurcada Merhamet Kavramı: y(a)rlıkançuçı köŋül Üzerine Çevrebilimsel Bir İnceleme

Öz

Eski Uygur yazını arasında en çok pay sahibi olan Budist muhitin ürünleri, esasen dinî-didaktik kimlikte Budizm’in öğretilerini topluma öğretmeyi ve yerleştirmeyi misyon edinmiş eserlerden oluşmaktadır. Sözü edilen bu öğretiler, eserlere belli hikâye ve anlatılar etrafında gelişen olay örgüleri ile sunulmuştur. Eserlerde işlenen Budist öğretiler arasında Skr. ahiṃsā anlayışı yani ‘zarar vermeme’ ve ‘öldürmeme’ ilkesi, genel itibariyle bir keşişin çıplak gözle gördüğü her unsura aitken ekolojik düzene ve çevreye ait her unsur için de geçerli olmuştur. Bunun yanında, Budist yazın etrafında gelişen hemen her hikâyenin kutsal bir kimlikte, ruhani bir rolü olan hayvan kahramanı bulunmaktadır. Özellikle jataka ismi verilen ve hayvan biçimindeki Buddha’nın ya da Boddhisattvaların işlendiği kurgusal hikâyelerde karşımıza çıkan çevrecilik olgusu bu ahiṃsā ile birlikte çok boyutlu bir şekilde tasvir edilmiştir. Bu hikâyelerde de Budizm’in bir gereği olarak Eski Uygurca y(a)rlıkançuçı köŋül terimi işlenmektedir. Bu terim doğrudan aktarım ile ‘merhametli gönül, bilinç’ gibi anlamlara geleceği gibi esasen “merhamet” kavramını karşılamaktadır. Budizm’in en önemli öğretilerinden biri olan “merhamet”, ekolojik bilincin oluşumuyla insan ile doğa, toplum ve çevre arasında uyum sağlamayı amaçlayan ahlaki ve manevi değerlere, davranış kurallarına dönüşle de bağlantılıdır. Bu çalışmada, Eski Uygur edebiyatında Budizm üzerinden “merhamet” kavramının ekolojik bağlamda inşası ve işlenişi ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Budizm, Eski Uygurca, merhamet, y(a)rlıkançuçı köŋül

Kaynakça

• Ahimsā (t.y.) The Soka Gakkai Dictionary of Buddhism, Erişim Kasım 19, 2023, https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/Content/A/2
• Bhattacherjee, M. ve Sinha, S. (2021). “Ecosophy through Jātaka Tales”, Language & Ecology, 1-12. Buswell, R. E. Jr. ve Lopez, D. S. Jr. (2014). The Princeton Dictionary of Buddhism. Princeton-Oxford: Princeton University Press.
• Cheng, F. (2014). “The Bodhisattva Spirit: Practising Self-Benefiting Altruism”, Fuyan Buddhist Studies 9, 93-168.
• Chapple, C. K. (1997). “Animals and Environment in the Buddhist Birth Stories”, ed. Mary Evelyn Tucker ve Duncan Ryūken Williams, Buddhism and Ecology: The Interconnection of Dharma and Deeds içinde. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 131-48.
• Clewell, A. F. ve Aronson, J. (2013). Ecological Restoration: Principles, Values, and Structure of an Emerging Profession. Washington: Island Press.
• Dayal, H. (1970). The Bodhisattva Doctrine in Buddhist Sanskrit Literature. Delhi: Motilal Banarsidass.
• Edgerton, F. (1993). Buddhist Hybrid Sanskrit Grammar and Dictionary Volume II: Dictionary. Delhi: Motilal Banarsidass Publishers.
• Elmalı, M. (2022). Daśakarmapathāvadānamālā: On Günahın Zincirleme Hikâyesi (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin-Tıpkıbaskı) (2. Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
• Finnigan, B. (2017). “Buddhism and Animal Ethics”, Philosophy Compass 12/7, 1-12.
• Four infinite virtues (t.y.) The Soka Gakkai Dictionary of Buddhism. Erişim Kasım 19, 2023, https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/Content/F/168
• Giles, H. A. (1912). A Chinese-English Dictionary Second Edition Revised & Enlarged. Shanghai-London.
• Gombrich, R. F. (2005). “Kindness and Compassion as a means to Nirvana”, ed. Paul Williams, Buddhism Critical Concepts in Religious Studies II içinde. New York: Routledge.
• Gulcalı, Z. (2015). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Harvey, P. (2013). An Introduction to Buddhism: Teachings, History and Practices (2nd Edition). New York: Cambridge University Press.
• Hamilton, C. H. (1950). “The Idea of Compassion in Mahāyāna Buddhism. Journal of the American Oriental Society 70/3, 145-151.
• Hamilton, J. R. (2020). Budacı İyi Kalpli ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası Prens Kalyānamkara ve Pāpamkara Hikâyesi, çev. Ece Korkut ve İsmet Birkan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Irons, E. A. (2008). Encyclopedia of Buddhism. New York: Infobase Publishing.
• Irwin, W. (2013). “Liberation through Compassion and Kindness the Buddhist Eightfold Path as a Philosophy of Life”, Journal of Philosophy of Life 3/1, 68-82.
• James, S. P. (2006). “Buddhism and the Ethics of Species Conservation”, Environmental Values 15/1, 85-97.
• Jegatheesan, B. I. (2019). “Influence of Cultural and Religious Factors on Attitudes toward Animals”, ed. Aubrey H. Fine, Handbook on Animal-Assisted Therapy içinde, Cambrigde: Academic Press, 43-49.
• Jardins, J. R. Des. (2006). Çevre Etiği: Çevre Felsefesine Giriş, çev. Ruşen Keleş. Ankara: İmge Yayınları.
• Kaya, E. (2020). “Ahlâkî Erdemlerin Eyleme Dönüşmesinde Aklın Rolü”, haz. Mehmet Kubat, İslam ve Yorum IV içinde. İnönü Üniversitesi Matbaası: Malatya, 129-146.
• Keown, D. (2005). Buddhist Ethics: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press.
• Önder, T. (2003). Ekoloji, Toplum ve Siyaset. Ankara: Odak Yayınevi.
• Özerkmen, N. (2002). “İnsan Merkezli Çevre Anlayışından Doğa Merkezli Çevre Anlayışına”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 42, 167-185.
• Schmithausen, L. (1991). Buddhism and Nature. Tokyo: Bethel-Photo Printing Company.
• Shepard, P. (1995). “Ecology and Man – A Viewpoint”, ed. George Sessions, Deep Ecology for the 21st Century içinde. Boston & London: Shambhala.
• Shōgaito, M. (2008). Uighur Abhidharma Texts: A Philological Study. Kyoto: Shoukadoh.
• de Silva, P. (1998). Environmental Philosophy and Ethics in Buddhism. London: Macmillan Press.
• Singh, A. (2016). “Buddhist Environmentalism: Narratives from the Jātakas”, Journal of the Royal Asiatic Society of Sri Lanka 60/2, 59-79.
• Soothill, W. E. ve Hodous, L. (2014). A Dictionary of Chinese Buddhist Terms. Taipei: Ch’eng Wen Publishing Company.
• Steward, J. (2014). “Violence and Nonviolence in Buddhist Animal Ethics”, Journal of Buddhist Ethics, 21, 623-655.
• Thathong, K. (2012). “A Spiritual Dimension and Environmental Education: Buddhism and Environmental Crisis”, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 46, 5063 – 5068.
• Tokyürek, H. (2013). “Eski Uygur Türkçesinde ‘Köŋül’ Sözü”. Bilig, 66, 247-272.
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uçar, E. (2013). Uygurca Altun Yaruk Sudur IX. Tegzinç. İzmir: Dinozor Kitabevi Yayınları.
• Watanabe, S. (2008). “Possibility of View on Nature of Buddhism”, ed. Zeki Dilek vd., 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Bildirileri: Din II. Cilt içinde. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 709-716.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Williams, P. (2009). Mahayana Buddhism: The doctrinal foundations (2nd Edition). New York: Routledge.
• Wilson, E. O. (1984). Biophilia. Cambridge, Massachusetts, and London: Harvard University Press.
• Wilson, E. O. (1993). “Biophilia and the Conservation Ethic”, ed. Stephen Kellert ve Edward Osborne Wilson, The Biophilia Hypothesis içinde. Washington D.C.: Island Press, 31-41.