TANPINAR’IN ÖRTÜK SİYASETİ: DİVAN EDEBİYATI ELEŞTİRİSİNDE CUMHURİYET İDEOLOJİSİ

Yıl 2025, Cilt: 30 Sayı: 59, 73 - 114, 25.07.2025

İlhan Süzgün

https://doi.org/10.20519/divan.1602142

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa ile siyasi ve ticari ilişkilerle başlayan kültürel teması 3 Kasım 1839’da imzalanan Tanzimat Fermanıyla resmi bir nitelik kazanır. Bu fermanla Osmanlı İmparatorluğu, Avrupa kültür ve medeniyetini örnek aldığını bütün ülkeye ve dünyaya resmi bir belgeyle ilan edip taahhüt etmiş olur. 1839’da ilan edilen Tanzimat Fermanı, esas olarak Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi yapısını Batı’daki modern devlet anlayışına yaklaştırma ve iç bütünlüğünü koruma amacı taşır. Bununla birlikte, getirdiği hak ve özgürlükler, hukuk ve eğitim reformları yalnızca siyasi ve idari alanla sınırlı kalmayarak, Osmanlı toplumunun kültürel yapısında ve günlük yaşamında da köklü bir dönüşüm başlatır. Tanzimat Fermanı'nın bireyin temel haklarını güvence altına alma çabası ve eşitlik, adalet, özgürlük gibi kavramları vurgulaması, bu kavramların kültür, sanat ve edebiyatta da kendine yer bulmasına neden olur. Böylece Tanzimat Dönemi, Osmanlı toplumunda sadece siyasi değil, aynı zamanda sosyal ve kültürel alanlarda da kapsamlı bir dönüşüm sürecinin kapılarını açarak bu sürecin edebiyat üzerindeki etkisini kaçınılmaz hale getirir.
Tanzimat Fermanı’nın edebiyat üzerindeki en belirgin etkisi, edebiyatın toplumsal bir sorumluluk üstlenip halkın sorunlarını ve toplumsal gerçekleri ele alan, onlara hitap eden bir anlayışa dönüşmesidir. Ancak bu anlayışın hayata geçirilmesi, yeni bir edebi yaklaşımın ortaya konulmasını gerektirir. Bu nedenle Tanzimat dönemi sanatçıları, insanı merkeze alan, halkın anlayabileceği sade bir dille yazılan ve toplumsal konulara odaklanan modern bir edebiyat inşa etmeyi hedeflemişlerdir. Ancak bu yeni edebiyatın benimsenmesi için Divan edebiyatının gözden düşürülmesi ve yerine yeni bir edebiyatın tahkim edilmesi gerekiyordu. Bu sebeple, Tanzimat sanatçıları Divan edebiyatının halktan kopuk, dili anlaşılmaz, içine kapalı, bireysel ve soyut temalarla sınırlı bir edebiyat olduğunu belirterek öncelikle dil, şekil ve içerik bakımından Divan edebiyatını eleştirmeye başlarlar.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Hamdi Tanpınar , Divan Edebiyatı , Cumhuriyet İdeolojisi , Edebiyat Eleştirisi , Modernleşme.

TANPINAR’S IMPLICIT POLITICS: REPUBLICAN IDEOLOGY IN THE CRITIQUE OF THE DIVAN LITERATURE

Öz

In Turkish literature of the Republican period, the critique of divan literature—originating in the Tanzimat era—holds a significant place in the literary reflections of modernization efforts. Initiated during the Tanzimat with calls for a simplified language and a literature modeled on Western forms, the critique of divan literature receded during the National Literature movement under the influence of Turkism, which tended to regard divan literature as a relic of the past. In the Republican era, however, these critiques became more systematized. Institutional reforms such as the alphabet reform, language reform, and the removal of divan literature from the educational curriculum marked a shift from intellectual critique to official policy, positioning this discourse as a core component of Republican ideology. The reflections of this ideological approach are notably evident in the literary historiography of Ahmet Hamdi Tanpınar, one of the period’s most prominent authors. In the “Introduction” to the second edition of his History of Nineteenth-Century Turkish Literature, Tanpınar offers a comprehensive assessment of divan literature. He frames it not only as a linguistic and aesthetic issue but as a “question of mentality.” Arguing that divan literature rests on the belief in the immutability of Islamic civilization, Tanpınar sees it as a major obstacle to modernization. This view aligns with the intellectual foundation of Republican ideology and is adopted by Tanpınar himself. This article explores how Tanpınar’s critique of divan literature reflects and reinforces the ideological aims of the Republican reforms. His criticisms go beyond literary evaluation; they serve as an intellectual justification for the Republic’s modernization agenda and reveal Tanpınar’s implicit political stance.The most prominent effect of the Tanzimat Edict on literature is the transformation of literature into an understanding that takes on a social responsibility and addresses the problems and social realities of the people and appeals to them. However, the realisation of this understanding requires a new literary approach. For this reason, the artists of the Tanzimat period aimed to construct a modern literature centred on human beings, written in a simple language that the public could understand and focusing on social issues. However, in order for this new literature to be adopted, Divan literature had to be discredited and a new literature had to be established in its place. For this reason, the Tanzimat artists began to criticise Divan literature primarily in terms of language, form and content, stating that Divan literature was a literature detached from the people, its language was incomprehensible, closed, limited to individual and abstract themes.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Hamdi Tanpınar , Divan Literature , Republican Ideology , Literary Criticism , Modernisation.

Kaynakça

• Açıl, Berat. “Ölü Ama Mükemmel: Ahmet Hamdi Tanpınar, Klasik Şiir ve Hakkaniyet.” Bir Ses Ormanı: Ahmet Hamdi Tanpınar Kitabı, haz. Turgay Anar, Şerif Eskin ve Aykut Ertuğrul, 389-424. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2022.
• Alptekin, Turan. “XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi.” Ölçü, sy. 1 (Mart 1957): 13-14.
• Akgül, Alphan. “Trajedi Yokluğunun İnşasında Tanpınar Vakası.” Kim Egemen Olabilir Yazgısına: Türk Romanında Trajedi ve Özgür İrade, 25-34. Ankara: Çolpan Kitap, 2021.
• Akün, Ömer Faruk. “Namık Kemal.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 32: 361-378.
• Akün, Ömer Faruk. “Şinasi’nin Bugüne Kadar Ele Geçmeyen Fatin Tezkiresi Baskısı.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 11 (1961): 67-98.
• Akün, Ömer Faruk. “Şinasi’nin Fatin Tezkiresi Baskısındaki Yeni Biyografik Bilgiler.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 14 (1965): 277-336.
• Akyüz, Kenan. “Servet-i Funûn Devri (1896-1901).” Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri 1860-1923, 87-129. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1995.
• Argunşah, Hülya. “Millî Edebiyat.” Yeni Türk Edebiyatı El Kitabı (1839-2000), ed. Ramazan Korkmaz, 165-214. Ankara: Grafiker Yayınları, 2004.
• Armağan, Yalçın. İmkânsız Özerklik. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Avşar, Ziya. “Klasik Türk Edebiyatı Yorumcusu Olarak Tanpınar.” The Journal of Turkic Language and Literature Surveys (TULLIS) 3, sy 1 (2018): 1-9.
• Başgöz, İlhan. “Türkiye’de Folklor Çalışmaları ve Milliyetçilik.” çev. Serdar Uğurlu, Journal of Turkish Studies 6, sy. 3, (2011): 1535-1547.
• Erbay, Erdoğan. “Giriş.” Eskiler Yeniler: Tanzimat ve Servet-i Fünûn Neslinin Divan Edebiyatına Bakışı, 1-10. Erzurum: Akademik Araştırmalar, 1997.
• Erbay, Erdoğan. Eskiler Yeniler: Tanzimat ve Servet-i Fünûn Neslinin Divan Edebiyatına Bakışı. Erzurum: Akademik Araştırmalar, 1997.
• Ergişi, Ayşegül. “Cumhuriyet Döneminde Divan Edebiyatına Bakış (1923-1960).” Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2012.
• Eskin, Şerif. İnkılâp Edebiyatı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2023.
• Garipler, Cafer. “Yankısız Yönelişler: Nev-Yunaniler ve Nayiler.” Türk Edebiyatı Tarihi 3, haz. Talât Sait Halman vd. 173-183. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
• Güleç, İsmail. “Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 41: 560-561.
• Gürel, Rahşan. “Tanpınar’ın Klâsik Edebiyatımız Hakkındaki Hükümlerine Dair Bazı Mülâhazalar I.” Dergâh 112 (Haziran 1999): 15-18.
• Gürel, Rahşan. “Tanpınar’ın Klâsik Edebiyatımız Hakkındaki Hükümlerine Dair Bazı Mülâhazalar II.” Dergâh 113 (Temmuz 1999): 14-16.
• İsen, Mustafa. “Divan Şiirinin Çağdaş Bir Yorumcusu: Ahmet Hamdi Tanpınar.” Ötelerden Bir Ses, 346-358. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
• Kaplan, Mehmet. “Edebiyata Dair Düşünceler.” Namık Kemal (Hayatı ve Eserleri), 131-150. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1948.
• Kara, İsmail. Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslâm 1. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2008.
• Koçak, Orhan. “1920’lerden 1970’lere Kültür Politikaları.” Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce: Kemalizm, 370-396. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002.
• Kolcu, Hasan. Türk Edebiyatında Hece-Aruz Tartışmaları. Ankara: Akçağ Yayınları, 2007.
• Köprülü, Mehmet Fuat. “Köprülüzade Mehmet Fuat.” Diyorlar ki, haz. Ruşen Eşref Ünaydın, 199-218. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Kültür Yayınları, 1972.
• Namık Kemal. “Lisan-ı Osmanî’nin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülâhazâtı Şamildir.” Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II (1865-1876), haz. Mehmet Kaplan vd. 183-193. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• Okay, Orhan. “Edebiyât-ı Cedîde.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 10: 398-399.
• Öksüz, Yusuf Ziya. “Türk Derneği.” Türkçenin Sadeleşme Tarihi Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi, 60-75. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995.
• Ömer Seyfettin. “Yeni Lisan.” Bütün Eserleri: Makaleler 1, haz. Hülya Argunşah, 102-114. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2001.
• Öndin, Nilüfer. Cumhuriyet’in Kültür Politikası ve Sanat 1923-1950. İstanbul: İnsancıl Yayınları, 2003.
• Önertoy, Olcay. “Servet-i Fünûn Topluluğunda Edebiyat Üzerine Değerlendirmeler.” Edebiyatımızda Eleştiri: Tanzimat ve Servet-i Fünûn Dönemleri, 121-137. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1980.
• Özdemir, Mehmet. “Yahya Kemâl ve Geleneği Yanlış Yerde Arayan İki Edebî Topluluk.” Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 14 (2007): 252-265.
• Parlatır, İsmail. “Şinasi.” Tanzimat Edebiyatı, haz. İsmail Parlatır vd. 71-126. Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.
• Pelvanoğlu, Emrah. “Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Şiir Eleştirisinde Avrupa Merkezlilik.” Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi, 2006.
• Şinasi. “Fatin Tezkiresi’nin Yeni Basımı Teşebbüsü.” Makaleler, haz. Fevziye Abdullah Tansel, 65-70. Ankara: Dün-Bugün Yayınevi, 1960.
• Şinasi. “Şinasî’nin Tercüman-ı Ahval’in İlk Baş Makalesi”. Makaleler, haz. Fevziye Abdullah Tansel, 1-5. Ankara: Dün-Bugün Yayınevi, 1960.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. “Millî Bir Edebiyata Doğru.” Edebiyat Üzerine Makaleler, haz. Zeynep Kerman, 89-97. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2007.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. “Türk Edebiyatında Cereyanlar.” Edebiyat Üzerine Makaleler, haz. Zeynep Kerman, 104-130. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2007.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. Huzur. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2008.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. “Mucizeli Bir Ömür.” Yaşadığım Gibi, haz. Birol Emil, 97-104. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. “Ahmet Hamdi Tanpınar Anlatıyor.” Yaşadığım Gibi, haz. Birol Emil, 340-351. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2022.
• Tecer, Ahmet Kutsi. “Eski ve Yeni Edebiyat.” Görüş 1, sy 2 (1930): 96-107.
• Topçuoğlu, Hayriye. “Fecr-i Âti Topluluğunun Dil ve Edebiyat Görüşleri.” Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 1987.
• Uçman, Abdullah. “Namık Kemal.” Tanzimat Edebiyatı, haz. İsmail Parlatır vd. 201-188. Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.
• Uçman, Abdullah. “Recâizâde Mahmud Ekrem.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 34: 503-504.
• Uluskan, Seda Bayındır. Atatürk’ün Sosyal ve Kültürel Politikaları. Ankara: Atatürk Araştırmaları Merkezi, 2010.
• Yetiş, Kâzım. Talîm-i Edebiyat’ın Retorik ve Edebiyat Nazariyâtı Sâhasında Getirdiği Yenilikler. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1996.
• Yöntem, Ali Canip. “Dîvân Edebiyatının Bir Cephesi.” Eski Türk Edebiyatı Üzerine Makaleler, haz. Ahmet Sevgi ve Mustafa Özcan, 9-17. İstanbul: Sözler Yayınları, 1996.
• Ziya Gökalp. “Millî Vezin.” Türkçülüğün Esasları, 134-135. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986.
• Ziya Paşa. “Şiir ve İnşâ.” Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II (1865-1876), haz. Mehmet Kaplan vd. 45-50. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1978.