Radikal Dini Hareketlerin Orta Asya’daki Yansıması: Özbekistan Örneği

Yıl 2021, Sayı: 1, 79 - 101, 29.06.2021

Nazlıcan Kavukcu

Öz

Türklerin anayurdu olan Orta Asya’nın kalbinde Özbekistan yer almaktadır. İslamiyet’in kabul edildiği dönemde kısa süre içerisinde dini bir merkez haline gelmiştir ve pek çok tasavvuf akımının doğduğu yerdir. Rus varlığının bölgeye girmesinin ardından, yüzyıllarca sürecek bir baskı ve asimilasyon politikasının ortasına düşen Türkistan halkları, İslami kimliklerini korumak adına çok büyük mücadeleler vermişlerdir. Din adamlarının önderliğinde merkezi yönetime karşı yürütülen bu direniş faaliyetleri, toplum içinde “dini liderlerin desteğiyle silahlı
mücadeleye girişme” fikrini zaman içinde normalleştirmiş hatta kutsallaştırmıştır. Erken dönemde yerleşen bu alışkanlık, çeşitli mihraklarca ustaca kullanılmış ve radikalize olmaya eğimli halk kitleleri, belirli ideolojiler etrafında bir araya getirilmiştir. Vehhabiliğin Özbekler arasında yayılması ve ardından tüm Orta Asya’ya sirayet etmesi, Sovyetler Birliği’nin Afganistan’ı işgalinin ardından meyvelerini vermiştir. 1979 sonrası süreçte değişen ve dönüşen Orta Asya’daki dini radikalizm, Taliban’ın rehberliğinde yükselmiştir. Gorbaçov’un başlattığı glasnost ve perestroyka politikaları ile gün yüzüne çıkma olanağı bulan Özbekistan İslami Hareketi ve Hizb-ut Tahrir gibi gruplar, bağımsızlık sonrası süreçte başta Özbekistan olmak üzere diğer Orta Asya devletlerine de tehdit teşkil etmiştir. Çalışmada bu sorunun arkasında yatan nedenlerin anlaşılması adına sürecin hangi aşamalardan geçtiğine değinilmiş ve temel dinamikleri ele alınmıştır. Bu kapsamda öncelikle Orta Asya Türk toplumlarının İslamiyet’e bakış açısı incelenmiş ve tarihsel süreçteki varoluş mücadelesi açıklanmıştır. Ardından, radikalleşmeyi
tetikleyen etmenler ve bağımsızlık sonrası süreçte ciddi birer tehdit haline gelen radikal dini örgütler analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Özbekistan, Radikalizm, İslam, Özbekistan İslami Hareketi, Hizb-ut Tahrir

The Impact of the Radical Religious Movements in Central Asia: The Case of Uzbekistan

Öz

Located in the heart of Central Asia, Uzbekistan is the homeland of the Turks. With the arrival of Islam it shortly became a religious centre and many Sufism movements were born there. Despite a century-long policy of oppression and assimilation under the Russian presence in the region, the peoples of Turkestan have resisted and protected their Islamic identity. The activities of resistance under the leadership of the clergy against the central government have normalized and sanctified the idea of “engaging in armed struggle with the support of religious leaders” in society. This way of thinking, established in the early period, was skilfully used by various bodies and organizations and the masses of people who
were inclined to be radicalized were brought together around certain ideologies. The spread of Wahhabism that started among Uzbeks and spread to all of Central Asia bore fruit after the Soviet Union’s invasion of Afghanistan. Religious radicalism in Central Asia, which changed and transformed after 1979, rose under the guidance of the Taliban. Groups such as the Islamic Movement of Uzbekistan and Hizb-ut Tahrir, that found the opportunity to show themselves with the glasnost and perestroika policies initiated by Gorbachev, posed a threat to Central Asian states, and especially Uzbekistan, in the post-independence period. On this study, in order to understand the reasons behind this problem, the stages and basic dynamics of the process is touched upon. In this context, first of all, the perspective of the Central Asian Turkish societies towards Islam is discussed and the struggle for existence in the historical process is examined. Then, the factors that trigger radicalization and radical religious organizations that have become a serious threat in the post-independence term are analysed.

Anahtar Kelimeler

Uzbekistan, Radicalism, Islam, Hizb-ut Tahrir, Islamic Movement ofUzbekistan

Kaynakça

• Akçalı, Pınar ve Efegil, Ertan. 2003. “Orta Asya’nın Sosyo-Kültürel Sorunları” Gündoğan Yayınları. İstanbul 2003. s.129-157 (aktaran Salih Akdoğan).
• Akimjan Kyzy, Bukatcha. 2018. “Yeni Dini Akımların Orta Asya Gençliği Üzerindeki Etkileri ve din Eğitiminin Rolü” Gelecek Vizyonlar Dergisi C.2, S.4, s.31-39. DOI: 10.29345/futvis.41 •
• Arı, Tayyar ve Pirinççi, Ferhat. 2010. “11 Eylülün Gölgesinde Orta Asya’ya Yönelik Amerikan Politikası” Orta Asya ve Kafkasya, Bursa: MKM Yayıncılık s.295-325. https://www.researchgate.net/publication/329761215_11_Eylulun_Golgesinde_Orta_Asya'ya_Yonelik_Amerikan_Politikasi
• Avcı, Mesut. 2020. “İslamın Orta Asya Tarihi” MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi C.9 S.1, s.517-528. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/942887
• Bademci, Ali. 1975. “1917-1934 Türkistan Millî İstiklal Hareketleri ve Enver Paşa Cilt: I”. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bal, Halil. “Türkistan Tarihi” İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Tarih Lisans Programı Ders Kitabı. http://auzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/tarih_ao/turkistantarihi.pdf
• BBC News. 2015. “Özbekistan İslami Hareketi IŞİD'e bağlılığını açıkladı” https://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/08/150807_isid_ozbekistan, 7 Ağustos 2015. E.T. 9 Ekim 2020.
• BBC News. 2003. “Hizb ut Tahrir”. http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/newsnight/3182271.stm, 27 Ağustos 2003. E.T. 13 Ekim 2020.
• Behar, Büşra; Özdoğan, Günay G; İncioğlu, Nihal; Kut, Gün; Kut, Şule ve Sungur, Nesrin. 1994. “Bağımsızlığın İlk Yılları Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızıstan, Özbekistan, Türkmenistan” Kültür Bakanlığı Başvuru Kitapları.
• Bennigsen, Alexandre. 1988. “Sûfi ve Komiser Rusya’da İslâm Tarikatları” Tercüme: Osman Türer Ankara: Akçağ Yayınları.
• Bodur, Hüsnü Ezber. 2004. “Orta Asya'da Militan İslamcı Hareketler ve Vahhabilik”, Dini Araştırmalar Dergisi. C.7 S.20, s.195-204. http://isamveri.org/pdfdrg/D01949/2004_20/2004_20_BODURHE.pdf
• Counter Extremism Project. Islamic Movement of Uzbekistan, https://www.counterextremism.com/threat/islamic-movement-uzbekistan, E.T. 10 Ekim 2020.
• Çaman, Mehmet Efe ve Dağcı, Kenan. 2015. “Özbekistan’da İslam, Siyasi Sistem ve Radikalizm” Yalova Sosyal Bilimler Dergisi. C.5, S.8. DOI: 10.17828/yalovasosbil.234169
• Demir, Hilmi ve Yılmaz, Hüseyin Raşit. 2017. “Orta Asya’dan Ortadoğu’ya Gidenler Dönünce” Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı, Değerlendirme Notu, s.1-4. https://www.tepav.org.tr/tr/haberler/s/4145
• Derin, Süleyman. 2006. “Tasavvufun Orta Asya’da Yakın Geçmişteki Rolü: Kırgızistan Örneği” TASAVVUF: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi. C. 7 S. 16. s. 7-39. http://www.tasavvufdergisi.net/Makaleler/1062218723_16.1.pdf
• Doğan, Orhan. 2011. “Çarlık Rusya’nın Uyguladığı İstila ve Asimile Siyasetine Karşı Başkırtların Çıkarttığı İsyanlar XVII. Yüzyılın İkinci Yarısı ve XVIII. Yüzyıl” Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. S.26. s.117-135. /http://dergisosyalbil.selcuk.edu.tr/susbed/article/view/118
• Erdoğan, Aysel, (2018), “Sovyet Rusya Rejiminin Türkistan Halklarına Yönelik Asimile Politikası”, Toros Üniversitesi İİSBF Sosyal Bilimler Dergisi, Y. 5, S. 9, s. 251-269.
• Erkan, Fatma Nur. 2019. “Orta Asya’da Yesevî Geleneğin Toplumun İslâmlaşmasına ve Müslüman Kalmasına Etkisi” Kisbu ilahiyat Dergisi. S.1 129-150. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/736308
• Erşahin, Seyfettin. 2018. “100. Yılında Sovyet İhtilali ve Türk Dünyası”. Yunus Koç ve Mikail Cengiz (ed.) Sovyet İhtilali Karşısında Türkistan Ulemasının Tutumu. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları s.701-728. http://www.turkiyat.hacettepe.edu.tr/kitap/sovyetkitap.pdf
• Euronews. 2016. Özbek lider Kerimov kimdir? https://tr.euronews.com/2016/09/02/ozbeklider-kerimov-kimdir, 2 Eylül 2016. E.T 06 Eylül 2020.
• Fredholm, Michael. 2003. “Uzbekistan & The Threat From Islamic Extremism” Conflict Studies Research Centre. Defence Academy of the United Kingdom. https://www.files.ethz.ch/isn/92519/03_May_2.pdf
• Gedek, Ergün, 2013, Kaşif Kozinoğlu'nun Mezara Götürmediği Sırlar, Aydınlık Yayınları: İstanbul s.71
• Gross, Jo-Ann. 1999. “The Polemic of ‘Official’ and ‘Unofficial’ Islam: Sufism in Soviet Central Asia” Islamic Mysticism Contested. (ed. Frederick De Jong- Bernd Radtke, Leiden) s.45-67. (Aktaran Çev.: Abdurrezzak TEK. 2004. “ ‘Resmî’ ve ‘Resmî Olmayan’ İslâm Tartışması: Sovyet Orta Asyasında Tasavvuf” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi C. 13 S. 1 s. 279-301. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/143879
• Gökbulut, Süleyman. 2009. “Necmeddîn Kübrâ ve Kübrevîlik” Doktora Tezi Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. https://acikerisim.deu.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12397/12249/236071.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Gümüş, Musa. 2015. “Türkistan’da ‘Vatan’ Müdafaacıları: Korbaşılar Hareketi ve Enver Paşa”. Tarih Okulu Dergisi. Yıl.8 S.24. s.649-682. https://www.researchgate.net/publication/338750059_Gumus_Musa_Turkistan_da_Vatan_Mudafaacilari_Korbasilar_Hareketi_ve_Enver_Pasa_Tarih_Okulu_Dergisi_Sayi_XXIV_S ayfa_649-682_2015
• Gündüzöz, Güldane. 2017. “Anadolu Derviş Sofrasında Hoca Ahmed Yesevî’nin İzleri Derviş Lokmasının Menkıbevî Referansları” Cumhuriyet İlahiyat Dergisi C.21 S.2 s.1217-1247. DOI: 10.18505/cuid.330905.
• Güngör, Özcan ve Polat, Fazlı. 2015. “Yurtdışında Ramazan’ın Sosyo-Psikolojik Yönleri Amerika Örneği” Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi C.1, S.1, s.125-158. https://dergipark.org.tr/tr/pub/aicusbed/issue/1518/18671
• Haghayeghi, Mehrdad. 1995.“Islam and Politics in Central Asia” New York: St. Martin’s Press. (Aktaran Demirci, Levent. 2012. “Özbekistan. Kırgızistan ve Tacikistan’ın Kesişimindeki Sorunlu Vadi: Fergana” Savunma Bilimleri Dergisi. C.11. S.2. s.33-69. https://www.researchgate.net/publication/339948060_Ozbekistan_Kirgizistan_ve_Tacikistan'in_Kesisimindeki_Sorunlu_Vadi_Fergana
• Ismailov, Eldar ve Papava, Vladimer. 2010. “Rethinking Central Eurasia” Johns Hopkins University SAIS SSRN: https://ssrn.com/abstract=2196485 http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2196485
• İnternet Haber. 2005. “Özbekistan'daki isyan büyüyor”. https://www.internethaber.com/ozbekistandaki-isyan-buyuyor-1124220h.htm. 13 Mayıs 2005, E.T 06 Eylül 2020.
• İsabaeva, Mairamkan. 2017. “Bağımsızlık öncesi ve sonrası Orta Asya’da Nakşibendilik: Hüseyniyye kolu örneğinde” Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesinin İlmi Dergisi. S.22 s.136-154. http://tfij.net/Makaleler/1453616354_07.pdf
• Kang, Daekeun. 2010. “Orta Asya’da Radikal İslam Hareketi Ve Terörizm” Yüksek Lisans Tezi. Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara. https://www.ulusaltezmerkezi.net/orta-asyada-radikal-islam-hareketi-ve-terorizm/
• Kurum, Mehmet ve Avcı, Engin. 2018. “Radikalizm ve Aşırıcılıktan Terörizme: Siyasal Şiddetin Araçsallaştırılması” Güvenlik Stratejileri Dergisi. Yıl: 14 S. 28 s.37-90. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/594362
• Küçükkaya, M. Askeri. 2018. “Yeseviyye Tarikatı’nın Temel İlkeleri” Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Yıl: 23 S.40 143-162. https://dergipark.org.tr/tr/pub/harranilahiyatdergisi/article/469487
• Mackinder, Halford John. 1904. “The Geographical Pivot of History” Geographical Journal. C.23 S. 4 s.298-321. https://www.iwp.edu/wpcontent/uploads/2019/05/20131016_MackinderTheGeographicalJournal.pdf
• Mearsheimer, John J. 2001. “The Future of the American Pacifier.” Foreign Affairs. C.80 S.5 s.46-61. DOI: 10.2307/20050250
• Merçil, Erdoğan. 2000. “İlk Müslüman Türk. Devletleri Tarihi Hangi Devlet ile Başlamalı?” Türk Tarihinin Meseleleri. 23-25 Mayıs. 1997. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi. s.299-304. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutarih/issue/9608/119997
• Oğan, Sinan. 2005. “Özbekistan’da “Yeşil” Devrim Sancıları” Türkiye Uluslararası İlişkiler ve stratejik Analizler Merkezi (TÜRKSAM). https://turksam.org/ozbekistan-da-yesildevrim-sancilari. E.T. 06 Eylül 2020.
• Öztürk, Selim. 2019. “Çarlıkta Ruslaştırma Siyaseti Ve Sovyet Sonrası Dönemde Ruslaştrmadan Geriye Dönüş Politikaları” AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi. C.7 S.16 s.1097-1110. https://dergipark.org.tr/tr/pub/avrasyad/issue/44101/543651
• Polis Akademisi Yayınları. 2017. “Radikalleşme. Şiddet İçeren Aşırılık ve Terörizm” No:8. http://pa.edu.tr/Upload/editor/files/Radikallesme-siddet-iceren-Asirilik-ve-terorizm.pdf
• Rapoport, David. 2002. “The Four Waves of Rebel Terror and September 11” Anthropoetics. No:1 s.1-19. http://www.anthropoetics.ucla.edu/ap0801/ap0801.htm
• Rusya Araştırmaları Enstitüsü (RUSEN). 2017. Özbekistan. FETÖ’yü ilk fark eden ülke oldu. http://www.rusen.org/ozbekistan-fetoyu-ilk-fark-eden-ulke-oldu/ 24 Ekim 2017. E.T. 10 Ekim 2020.
• The President of Uzbekistan. 2020. Joint Statement of the Heads of State of the Republic of Kazakhstan. the Republic of Tajikistan. Turkmenistan and the Republic of Uzbekistan on the developments in the Kyrgyz Republic https://president.uz/en/lists/view/3885 9 Ekim 2020. E.T. 13 Ekim 2020.
• Topsakal, İlyas. 2018. “100. Yılında Sovyet İhtilali ve Türk Dünyası” Yunus Koç ve Mikail Cengiz (ed.) Rus İslamı Kavramı ve Devrimden Günümüze İslam. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. s.689-700. http://www.turkiyat.hacettepe.edu.tr/kitap/sovyetkitap.pdf
• Tosun, Necdet. 2012. “Orta Asya’da İslam: Temsilden Fobiye” Muhammet Savaş Kafkasyalı (ed.). Orta Asya’da Tasavvuf. Ahmet Yesevi Üniversitesi. Türkistan 2012. s.491- 544. https://www.academia.edu/34804329/Orta_Asya_da_%C4%B0sl%C3%A2m_Temsilden_Fobiye_C_1
• TRT AVAZ. 2017. “Özbekistan'da ekonomik ve sosyal reformlar dönemi”. https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/ozbekistanda-ekonomik-ve-sosyalreformlar-donemi/59ef375401a30a96bcdb57b4 , 24 Ekim 2017. E.T. 14 Nisan 2021.
• Türer, Osman. 1993. “Türk Dünyasında İslam'ın Yerleşmesi ve Muhafazasında Sufi Tarikatlar ve Yesevi'nin Rolü” Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevi Sempozyumu. 26-29 Mayıs 1993. Kayseri: Erciyes Üniversitesi. s. 361-368. https://www.altayli.net/sovyetlerbirligi-doneminde-orta-asya-ve-kafkaslarda-sufi-tarikatlar.html
• USSR. 1982. “Sixty Years of the Union. 1922-1982” Moscow: Progress Publishers.
• Ülger, İrfan Kaya. 2008. “Orta Asya’da Radikalizm Tehdidi: Gerçek mi? Efsane mi?” II. Uluslararası Sosyal Bilimciler Kongresi. Bişkek. s. 441-454. https://silo.tips/download/ortaasya-da-radkalzm-tehdd-gerek-m-efsane-m
• Vurgun Yılmaz, Seda. 2015. “1898 Dükçü İşan İsyanı (Andican Ayaklanması)” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. s.607-623. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunitaed/issue/2893/40181
• Weitz, Richard. 2004. “Storm Clouds over Central Asia: Revival of the Islamic Movement of Uzbekistan (IMU)?” Studies in Conflict & Terrorism. 27:6 p.505-530. DOI: 10.1080/10576100490513558
• Yaylımov, Guvanch. 2012. “Necmeddîn-İ Kübrâ ve Anadolu’da Kübrevîlik” Yüksek Lisans Tezi. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.