Divan Şiiri’nde Farsça Yapılı İstiârî Mecazlar

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 36, 881 - 895, 08.01.2024

İsrafil Babacan

Öz

Öz:
Divan şiiri sanatlı mecaz anlatımıyla ön palana çıkmış bir şiir geleneğidir. Bu gelenekte manaya dayalı sanatlar özel öneme sahiptir. Şairler bilhassa istiâreye, kelime ve ibarelere yeni anlamlar katması açısından hususî bir değer atfetmişlerdir. Bu edebî sanat, en eski Türkçe belâgat kitaplarından itibaren mecazla birlikte ele alınmış ve onun alt sınıfı olarak kabul edilmiştir. Özellikle XIX. asırda yazılan belâgat kitaplarından itibaren, istiâre-mecaz ilişkisi daha belirgin şekilde ele alınmış ve istiârenin şiire katkıları hakkında değerlendirmeler yapılmıştır. Bu değerlendirmelerde kimi zaman istiâre mecazın bir cüz’ü, kimi zaman alt sınıfı, kimi zaman da aşağı yukarı özdeşi sayılmıştır. Çalışmamızda bu tür tespitler ilgili kaynaklardan alınarak değerlendirilmiştir. Böylece teori zemininde mecaz-istiâre ilişkisi ortaya konmuştur. Yazımızın asıl kısmında, Farsça unsurlarla kurulan mürekkep istiâre örneklerine oluşum biçimleri esas alınarak yer verilmiştir. Bu tür istiârî mecazların, Farsça isim ve sıfat tamlamaları, kesik ve ters çevrilmiş tamlamalar ve diğer Farsça birleşik yapı usulleriyle oluştukları görülmüştür. En önemlisi de, böylesi yapıların kalıplaşmış mecaz anlam kazanarak, kullanıldıkları her yerde benzer manaları taşıdıkları tespit edilmiştir. Tespit edilen mecazî karşılıklar, Farsça şiir sözlüklerine ve metin bağlamına göre değerlendirilmiştir. Sonuç olarak Farsça yapılı istiârî mecazların, şiir dilini ve üslubunu daha canlı hale getirdiği, somutlayıcı anlamı güçlendirdiği, kelime ve ibarelere yeni manalar kattığı görülmüştür. Farsça istiârî mecazlar kalıplaştığından, İran ve Hindistan’da bunlar hakkında sözlükler oluşturulduğu gibi, Osmanlı sahası Türk şiiri için de benzer çalışmaların yapılması gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mecaz, İstiâre, Divan şiiri.

Destekleyen Kurum

Yok.

Kaynakça

• AFÎFÎ, Rahîm, (1376/1997), Ferhengnâme-i Şiʽrî (3 Cilt), Tahran: İntişârât-ı Surûş.
• AKÜN, Ömer Faruk, (1994), “Divan Edebiyatı”, TDV İslam Ansiklopedisi 9. Cilt, İstanbul: TDV Yayınları, 389-427.
• Ali Nazîmâ, (2012), Muhtıra-i Belâgat, (Hazırlayan: Ömer Zülfe), İstanbul: İz Yayıncılık.
• AYDOĞAN, Saliha, (2007), Saʽîd Paşa Mizânü’l-Edeb, İnceleme-Metin-Dizin, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı (Eski Türk Edebiyatı), Ankara.
• AZÎMÎ, Mühendis Sâdık, (1382/2003), Ferheng-i Bist Hizâr Mesel ve Hikmet ve Istılâh, Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran.
• BELEN, Maksut, (2010), Mehmed Nüzhet Efendi’nin Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri Üzerine Bir İnceleme, (Doktora Tezi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Anabilim Dalı, Türk Dünyası Edebiyatları Bilim Dalı, İzmir.
• BİLGEGİL, Kaya, (1989), Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgat), İstanbul: Enderun Kitabevi.
• COŞKUN, Menderes, (2007), Sözün Büyüsü Edebî Sanatlar, İstanbul: Dergây Yayınları.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed, (1986), “Divan Şiiri”, Türk Dili Dergisi Divan Şiiri Özel Sayısı, Ankara: TDK Yayınları, 1-16.
• ÇENDBAHÂR, Lâletîk (1380/2001), Bahâr-ı Acem (3 Cilt), Tahran: İntişârât-ı Tılâye.
• KILIÇ, Atabey (2007), Ahmed Hamdî, Belâgât-i Lisân-ı Osmânî (İnceleme-Metin-Dizin, Kayseri: Laçin Yayınları.
• KOCAKAPLAN, İsa, (1992), Açıklamalı Edebî Sanatlar, İstanbul: MEB Yayınları.
• KÜLEKÇİ, Numan, (1999), Açıklamalar ve Örneklerle Edebî Sanatlar, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Menemenlizâde Tâhir, (2013), Osmanlı Edebiyâtı-Belâgat, (Hazırlayanlar: M. Fatih Köksal-Vedat Ali Tok), Ankara: Kurgan&Edebiyat Yayınları.
• Recâîzâde Mahmûd Ekrem, (2016), Taʽlîm-i Edebiyyât-Eleştirel Basım, (Hazırlayan: Furkan Öztürk), İstanbul: DBY Yayınları.
• REY, Ahmed Reşîd, (2018), Nazariyyât-ı Edebiyye I-II, (Haz. Adem Can), İstanbul: DBY Yayınları.
• SARAÇ, M. A. Yekta, (2004), Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat, İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• Selîm Sâbit, (1302/1885), Miʽyârü’l-Kelâm, İstanbul: Matbaa-i Osmâniyye.
• SERVET, Mansûr, (1379/2000), Ferheng-i Kinâyât, Tahran: İntişârât-ı Suhan.
• SUMMAK, Abdülkadir, (1999), Miftâhu’l-Belâga ve Misbâhu’l-Fesâha (Transkripsiyonlu Metin), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Urfa.
• Şehabettin Süleyman, (2017), Sanʽat-ı Tahrîr ve Edebiyat, (Hazırlayan: Hatice Gündoğan), İstanbul: DBY Yayınları.
• YILDIZ, Fatma, (2016), Mebâni’l-İnşâ Cild-i Evvel, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Aydın.