Temaları Bakımından Özbek Türkçesiyle Yazılmış Kur’an Tercümelerindeki Dinî Terimler

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 2, 95 - 106, 27.08.2025

Sema Eynel

https://doi.org/10.31451/ejatd.1667969

Öz

Türkçe, dinî terim üretmede köklü bir geleneğe sahiptir. Manihaizm ve Budizm’e geçişle başlayan Uygurların dinî terimlerin Türkçeleştirilmesi anlayışı, Karahanlı dönemi İslami metinlerinde sürdürülse de Harezm ve Çağatay Türkçesi dönemlerinde her dinî terime Türkçe karşılığın üretilmesi hassasiyetinin azalmış ve özellikle dinî terimlerde Arapça ve Farsçanın hakimiyetine ait izler, günümüz Türk lehçelerine kadar taşınmıştır.

Özbek Türkçesindeki dinî terim çalışmaları incelendiğinde alandaki çalışmaların sınırlı olduğu görülür. Özellikle Türkçe dinî terim kullanımı bakımından Özbek Türkçesinin zenginliği yeterince işlenmediği görülmüş, çalışmada Özbek Türkçesindeki Türkçe dinî terim varlığı, temaları bağlamında ortaya konmuştur.

Alaaddin Mansur ve Muhammed Sadık tarafından Özbek Türkçesiyle yazılmış Kur’an tercümelerindeki Türkçe dinî terimler, nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi tekniğiyle taranmış ve tespit edilen 279 terim temaları bakımından sınıflandırılıp analiz edilmiştir. Ayrıca bu terimler, oluşumları bakımından da ele alınmış ve Türkçenin dinî terim üretimi bakımından zenginliğini ortaya koyacak veriler elde edilmiştir. Üstün ve köklü bir dil olan Türkçedeki dinî terimlerin, sadece Özbek Türkçesinde değil tüm çağdaş lehçelerde millî bir şuurla ele alınmasının gerekliliği üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Özbek Türkçesi , Dinî Terim , Kur’an Tercümeleri , Tema

Religious Terms in Qur'an Translations Written in Uzbek Turkish in Terms of Themes

Öz

Turkish has a long-standing tradition of generating religious terminology. The Uighurs’ approach to translating religious terms into Turkish, which began with their adoption of Manichaeism and Buddhism, continued in the Islamic texts of the Karakhanid period. However, in the Khwarazmian and Chagatai periods, the concern to create a Turkish equivalent for every religious term declined, and traces of the dominance of Arabic and Persian in religious terminology have been carried over into modern Turkic dialects.

Uzbek Turkish, regarded as a continuation of Old Turkish, has been significantly influenced by Arabic and Persian in terms of religious terminology due to historical linguistic influences, geographical factors, and the religious sensitivities of its speakers. Despite this, research on religious terminology in Uzbek Turkish remains limited. The richness of Uzbek Turkish, particularly in the use of Turkish-origin religious terms, has not been adequately examined.

This study aims to address this gap by investigating the presence of Turkish religious terms in Uzbek Turkish within the framework of thematic classifications. Using the document analysis method, a qualitative research technique, Turkish religious terms found in the Quran translations by Alaaddin Mansur and Muhammed Sadık were identified and categorized based on their themes. Furthermore, these terms were analyzed in terms of their formation, providing insights into the capacity of Turkish for religious terminology development. The study emphasizes that religious terminology in Turkish, a historically rich and sophisticated language, should be approached with national consciousness not only in Uzbek Turkish but also across all contemporary Turkish dialects.

Anahtar Kelimeler

Uzbek Turkish , Religious Terms , Quran Translations , Theme

Kaynakça

• Akman, F., 2020. Kazakçanın dinî söz varlığı-tarihî karşılaştırmalı bir inceleme-. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Türk Dili Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Hülya Kasapoğlu Çengel, 398 sayfa, Ankara.
• Akman, F., 2024. Kazakçada dinî söz varlığının oluşum yolları. Dil Araştırmaları, 35 (18): 163-179.
• Armağan, Z., 2015. Muhibbî Divanı’nda dinî terim ve kavramlar. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(5): 66-100.
• Aslanoğlu, O., 2018. Vedai’nin divanındaki bazı dinî terim ve imgeler. Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 60(11): 15-25.
• Bayraktar, F. S., 2019. Doğu ve batı Türkçesi Kur’an tercümelerinde Esmaü’l-Hüsna’nın Türkçe söylemleri. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(21): 357-371.
• Çağatay, S., 1969. Türkçe Dinî Tâbirler. Necati Lugal Armağanı’ndan Ayrı Basım. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Çiftçioğlu Çabuk, A., 2014. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe tercümelerinde besmele. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9(12): 125-141.
• Deniz, S., 2019. Karahanlı, Harezm ve Kıpçak Türkçesi eserlerinden dinî terimler. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Çimen Özçam Sanaç, 1033 sayfa, Elazığ.
• Eker, S., 2006. Kutadgu Bilig’de (teñri ʿazze ve celle ögdisin ayur) Türkçe İslamî terimlerin kaynakları üzerine. Bilig, 38: 103-122.
• Eynel, S., N. Biray, Nalbant, M. V., 2024. Kazan-Tatar Sahası Karışık Lehçeli Bir Eser El-Itkan Kur’an Tefsiri. I. Cilt. Kesit Yayınları, ISBN: 9786256869424, 2061 sayfa, İstanbul.
• Eynel, S., Demirel Kamanlı, E., 2024. Türklerin dinî terim oluşturma yöntemleri TİEM 73 ve Özbek Türkçesiyle yazılmış Kur’an tefsiri örnekleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi (TUDED), 3 (64): 803-819.
• Fergani, H. E., 2022. Bağımsızlık sonrası Özbekistan’da yayımlanan Özbekçe meal ve tefsir çalışmaları. Akif, 52(2): 73-90.
• Gezer, H., 2021. Karahanlı dönemi Kur’an tercümelerindeki dinî terimlerin dönemin söz varlığına katkısı ve diğer Kur’an tercümeleri ile karşılaştırılması. Türkoloji, 108: 90-105.
• İsi, H., 2020. Eski Uygur Türkçesi metinlerinde Budist bir terim olarak “sadu (< Skr. sādhu)”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 20(1): 41-58.
• İsi, H., Alan, S., 2023. İslamî–Türkçe metinlerde dinî bir terim olarak boyna– eylemi ve türevleri. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 11(2): 52-69.
• Karahan, A., 2017. Karahanlı dönemi Türkçe Kur’an çevirilerinde Allah’ın ad ve sıfatları hakkında. Türklük Bilimi Araştırmaları, 41: 127-56.
• Kıyma, E., 2019. Eski Anadolu Türkçesi Kur’an tercümelerinde Esmaül Hüsna’yı karşılayan söz varlığı. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 36: 399-436.
• Kök, A., 2009. Türkçe ilk Kur'an çevirilerinde türlü "cennetler" üzerine. Türk Dünyası Araştırmaları (TDA), 11: 11-29.
• Kurt, Y. T., 2018. Harezm Türkçesi metinlerinde dinî terimler. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Galip Güner, 366 sayfa, Kayseri.
• Murat, S., 2017. Kur’an tercümelerinde kadın için kullanılan sözcükler üzerine Bir Değerlendirme. Sayfa: 703-736, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatında “Kadın” Sempozyumu. Düzenleyen: M. Fatih Köksal, Amasya Üniversitesi, ISBN: 978-605-4598-26-7, 1062 sayfa, Amasya.
• Ölmez, M., 2005. Türkçede dinî tabirler üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları, 15: 213-218.
• Önler, Z., 2009. Karahanlı dönemi metinlerinde inançla ilgili terimler. Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16: 187-197.
• Özçam, Ç. ve S. Deniz, 2022. Mu’inü’l-Mürid’de dinî terimler. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literrature, 4(8): 1094-1123.
• Özkan Nalbant, B., Eynel, S., 2015. Tanrı adları örneğinde Türkçe tarihî metinlerde terim türetme yolları. Türk Kültürü, 2: 69-94.
• Şensizoğlu, N., 2018. Türkiye ve Özbekistan Türkçelerinde kullanılan dinî terimler. Sayfa I. Milletlerarası Türkiye-Özbekistan Münasebetleri Sempozyumu, Düzenleyen: Mehmet Serhat Yılmaz, Kastamonu Üniversitesi, ISBN: 987-605-60274-4-4, 471 sayfa, Kastamonu.
• Tanyu, H., 1978. Türklerin Dinî Tarihçesi. Türk Kültür Yayını, 160 sayfa, İstanbul.
• Tepeli, Y., 1997. VIII. yüzyıldan XV. yüzyıla kadar dinî metinler ve Türkçe. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 8: 13-22.
• Topal, E., 2012. Karahanlı Türkçesi Kur’an tercümesi ile Yeni Uygur Türkçesi Kur’an tercümesinde dinî söz varlığı – karşılaştırmalı inceleme –. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Hülya Kasapoğlu Çengel, 1233 sayfa, Ankara.
• Topal, E., 2019a. Kırgız Türkçesi Kur’an-ı Kerim tercümesinde dinî terimler. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 16(VII): 154-173.
• Topal, E., 2019b. Yeni Uygur Türkçesi Kur’an-ı Kerim tercümesinde soyut varlıklar. JASS The Journal of Academic Social Science Studies, 74: 155-164.
• Türk, O., 2023. Mahmut Bin Şeyh Fahreddin’in Şükür-nâme adlı eserindeki dinî terimler. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(3): 1281-1296.
• Üşenmez, E., 2006. Türkçe ilk Kur’an tercümesi ve tercümedeki İslamî terimlerin Türkçe karşılıkları Üzerine. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 1: 89-99.
• Yağcı, S., 2019. Eski Türk dili dönemi metinlerinde inanç terimleri. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eski Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Can Özgür, 290 sayfa, Eskişehir.
• Yavi, F., 2019. Tarama Sözlüğü’nde Türkçe dinî terimler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 8(3): 1402-1436.
• Yılmaz, D., 2024. Destân-ı Yûsuf, Süheyl-ü Nev-Bahar ve Vesiletün-Necat eserlerinde geçen dinî terimler. Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Edebiyatı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Osman Türk, 326 sayfa, Urfa.
• URL 1, https://quranenc.com/en/browse/uzbek_mansour (Ziyaret Tarihi 07/01/2025).
• URL 2, https://quranenc.com/tr/browse/uzbek_sadiq (Ziyaret tarihi, 07/01/2025).