Hakkâri İlinde Gıda Olarak Tüketilen Yabani Bitki ve Yabancı Ot Türlerinin Güncel Durumu

Yıl 2020, Sayı: 19, 393 - 409, 31.08.2020

Mesut Sırrı Gülten Sırrı

https://doi.org/10.31590/ejosat.697536

Cited By: 3

Öz

Bu çalışmada Hakkâri ili ve ilçelerinde yöre halkı tarafından doğal alanlar ve tarımsal ekosistemlerden toplanarak gıda ve/veya tıbbi amaç için kullanılan bitkiler ele alınmıştır. Bölgede aşırı toplama sonucu olarak bazı bitkilere rastlanmadığı ve neredeyse neslinin yok olmaya yüz tuttuğu kamuoyuna yansıyan bu bitkilerin güncel durumunun ortaya konulması hedeflenmiştir. Araştırma kapsamında, 2018 yılı ilkbahar döneminde bitkileri doğada toplayan kişiler ile mülakatlar yapılmış, yerel pazarlarda halktan insanlarla görüşülmüş ve arazi sürveyleri gerçekleştirilmiştir. Ayrıca daha önce bölgede yapılan etnobotanik çalışmalar da dikkate alınarak konuya ilişkin değerlendirmeler yapılmıştır. Yapılan araştırmalar sonucunda bölgede en fazla toplanıp tüketilen Köse otu/Siyabo (Diplotaenia cachrydifolia Boiss.), Yayla muzu/Rrevas (Rheum ribes L.), Kenger/Kengir (Gundelia tournefortii L. var. tournefortii), Tarak otu/Mendi (Chaerophyllum macrospermum (Willd. ex Sprengel), Ters lale/Guldexin (Fritillaria imperialis L.), Çayır salebi/Şepizek (Orchis palustris jacq) ve Yabani mantar/Kivark (Pleurotus eryngii var. ferulae (Lanzi) Sacc.) gibi bitki türlerinin doğada rastlanma sıklıklarının ve yoğunluklarının önemli ölçüde azaldığı saptanmıştır. Bunun bir sonucu olarak yörede bitki toplayan ve ticari olarak bunlardan gelir elde eden kişilerin toplama işi için çok daha fazla mesafe kat etikleri ve zaman harcadıkları bu nedenle de bu bitkilerin piyasa fiyatlarının da sürekli artığı da saptanmıştır. Bölgede doğal olarak yetişen ve ekonomik değeri son derece yüksek olan bu bitkilerin korunması ve sürdürülebilir bir şekilde toplanabilmeleri için yöre halkına yönelik bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmalarının yapılması gerektiği sonucuna varılmıştır. Bu durum bölgedeki biyolojik çeşitliliğin korunmasına da büyük katkılar sağlayacaktır. Ayrıca en azından bazı türlerin kültüre alınmasının doğal flora üstündeki baskıyı azaltabileceği kanaatine varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Yabani bitki, Yabancı ot, Etnobotanik, Nesli tehlike altında olan türler, Hakkâri

Current Status of Wild Plant and Weed Species Consumed as Food in Hakkâri Province

Öz

In this study, plants used for food and/or medicinal purposes by collecting from natural areas and agricultural ecosystems by local people in Hakkâri province and its districts are discussed. It is aimed to reveal the current status of the plant species, which are reflected in the public, that are not found and/or almost extinct as a result of the excessive collection in the region. Within the scope of the research, interviews were made with the people collectting the plants from nature and with people selling the plants in the local market and surveys were carried out in the natural and agroecosystems in the spring of 2018. In addition, previous ethnobotanical studies have been conducted in the region were also evaluated. As a result of the study, it has been determined that, significant decreases in the frequency and intensity of the most collected and consumed plant species in the region such as Diplotaenia cachrydifolia Boiss., Rheum ribes L., Gundelia tournefortii L. var. Tournefortii, Chaerophyllum macrospermum Willd. ex Sprengel, Fritillaria imperialis L., Orchis palustris jacq, and Pleurotus eryngii var. ferulae (Lanzi) Sacc were observed. It has also been determined that people collecting the plant for commercial purposes search longer distances and spend more time for collection. Therefore, it has been determined that the market prices of these plants are constantly increasing in the region. It has been concluded that information and awareness-raising activities should be carried out for the local people in order to sustainably benefit from these plants and to protect them. This will also contribute to the conservation of biodiversity in the region. It has also been concluded that cultivating at least some species can reduce the pressure on natural flora.

Anahtar Kelimeler

Wild plant, Weeds, Ethnobotany, Endangered species, Hakkâri

Kaynakça

• Akçiçek, E., & Vural, M. (2007). Kumalar dağı (Afyonkarahisar)’nın endemik ve nadir bitkileri, Balıkesir Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 9(2), 78-86.
• Alpaslan, Z. (2012). Ergan Dağı (Erzincan)’nın Etnobotanik Özellikleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Erzincan Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Erzincan.
• Anonim (2019). https://news.mongabay.com/2016/05/many-plants-world-scientists-may-now-answer/(Erişim tarihi: 27.12.2019).
• Anonim (2020a). https://www.turkiyebitkileri.com/tr(Erişim tarihi: 16.01.2020).
• Anonim (2020b). https://www.bizimbitkiler.org.tr(Erişim tarihi: 16.01.2020).
• Anonim (2020c). https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/kadinlar-daglara-dogru-7698.htm(Erişim tarihi: 16.01.2020).
• Arık, M. (2003). Korkut (Muş) İlçesi ve Köylerinin Faydalı Bitkileri, (Yüksek Lisans Tezi) Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı, Van.
• Arslan, N. (2014). Endemik Tıbbi Bitkilerimiz. II. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Sempozyumu, Bildiriler Kitabı (s., 9-21) Yalova, Türkiye.
• Balkaya, A., & Yanmaz, R. (2001). Bitki genetik kaynaklılarının muhafaza imkanları ve tohum gen bankalarının çalışma sistemleri. Ekoloji Çevre Dergisi. 10(39):25-30.
• Balkaya, A., Duman, İ., Engiz, M., Ermiş, S., Onus, N., Özcan, M., Çelikel, F., Demir, İ., Kandemir, D., & Özer, M. (2015). Bahçe bitkileri tohumluğu üretimi ve kullanımında değişimler ve yeni arayışlar. Türkiye Ziraat Mühendisliği VIII. Teknik Kongresi. (s., 985-1110) Ankara, Türkiye.
• Baytop A. (1989). Türkiye'nin Tıbbi ve Zehirli Bitkileri. İstanbul Üniversitesi Yayın No: 3560 Gençlik Matbaası, İstanbul.
• Baytop, T. (1999). Türkiye’ de Bitkiler İle Tedavi Geçmişte ve Bugün, Baskı: II, Nobel Kitabevi İstanbul.
• Bramwell, D. (2002). How many plant species are there. Plant Talk, 28, 32-34.
• Çakmak, N. M. (2008). Biyolojik Çeşitliliğin Hukuken Korunması ve Kamu Yararı, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 57(1),133-166.
• Çelikel, F. G. (2014). Doğal çiçek soğanları. Süs Bitkileri Ders Notları, On dokuz Mayıs Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Samsun.
• Çelikel, FG. (2015). Süs bitkilerinde tohumluk (tohum, fide, fidan, soğan) üretimi ve kullanımı. SÜSBİR Dergisi. 2015(3), 32-33.
• Davis, P.H. (1985-1988). Flora Of Turkey And The East Aegean Islands. Vol. I-X Edinburgh Üniv. Press.
• Demir, S., & Çelikel, F.G. (2017). Türkiye’nin Nesli Tehlike Altında olan Lilium sp. Türleri, Türk tarım-gıda bilim ve teknoloji dergisi, 5(13), 1796-1801.
• Ertuğ, F. (2000). An Ethnobotanical Study in Central Anatolia (Turkey ), Economic Botany, 54 (2), 155-182.
• Gençay, A. (2007). Cizre (Şırnak)’nin Etnobotanik Özellikler. (Yüksek Lisans Tezi) Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Van.
• Gül, V., & Dinler, B. S. (2016). Kumru (Ordu) Yöresinde Doğal Olarak Yetişen Bazı Tıbbi ve Aromatik Bitkiler. Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 11 (1),146-156.ISSN 1304-9984.
• Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M., & Babaç, M.T. (2012). Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını, İstanbul.
• Güner, A. (2012). Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), ANG Vakfı / Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi.
• Karaer, F., Kutbay, H. G., & Terzioğlu, S. (2015). Türkiye’nin istilacı yabancı bitki biyoçeşitliliği, tehdit faktörleri ve alınması gerekli tedbirler Türk Herboloji Dergisi, 18(1-2), 24-32.
• Karagöz A., Zencirci, N., Tan, A., Taşkın, T., Köksel, H., Sürek, M., Toker, C., & Özbek, K. (2010). Bitki genetik Kaynaklarının Korunması ve Kullanımı, Türkiye Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi, (s., 155-177) Ankara, Türkiye.
• Kaval, İ. (2011). Geçitli (Hakkâri) ve Çevresinin Etnobotanik Özellikleri. (Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı, Van.
• Kençe, A. (1991). Biyolojik çeşitlilik. Çevre sorunları üzerine, Türkiye Çevre sorunları Vakfı Yayınları, (S., 234-248), Kavaklıdere, Ankara.
• Manvelidze, Z., Eminağaoğlu, Ö., Memiadze, N., Kharazishvili, D. (2009). Species Diversity and Conservation Priorities for Endemic Plants of Georgian-Turkish Transboundary Zone in the West Lesser Caucasus Corridor. Nugzar Zazanashvili, David Mallon (eds). Status And Protectıon Of Globally Threatened Specıes In The Caucasus. Tbilisi 2009 P:199-205.
• Mükemre, M. (2013). Konalga, Sırmalı, Dokuzdam köyleri (Çatak-Van) ve çevrelerinin etnobotanik özellikleri. (Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü BiyolojiAnabilim Dalı, Van.
• Nohutçu, L., Tunçtürk, M., & Tunçtürk, R. (2019). Yabani Bitkiler ve Sürdürülebilirlik, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 24(2), 142-151.
• Nybom, H. (2004). Comparison of different nuclear DNA markers for estimating intraspecific genetic diversity in plants. Mol. Ecol. 13(5), 1143-1155.
• Oğuz, F. (2016). Yüksekova (Hakkâri) Yöresinde Halk Tababetinde Kullanılan Bitkiler ve Kullanım Alanları, (Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bitki Koruma Anabilim Dalı, Van.
• Önen, H., & Özcan, S. (2010). İklim Değişikliğine Bağlı Olarak Yabancı Ot Mücadelesi. Ed. SAYILI, M. 2010. İklim Değişikliğinin Tarıma Etkileri ve Alınabilecek Önlemler. T.C. Kayseri Valiliği İl Tarım Müdürlüğü Yayın No:2, 336-357, Fidan Ofset, Kayseri.
• Önen, H. (2010). Küresel Isınma ve Biyolojik Çeşitlilik. Ed. Serin, Y. 2010. Küresel İklim Değişimine Bağlı Sürdürülebilir Tarım, Cilt III Teknik Eleman Eğitimi Chapter, Erciyes Üniversitesi Yayın No:177, Erciyes Üniversitesi Seyrani Ziraat Fakültesi Yayın No:1, S:134-154, Fidan Ofset, Kayseri.
• Özaslan, C., Farooq S., & Önen, H. (2016). Ruthless Use Can Pose Extinction Risk To Gundelia (Gundelia Tournefortii L.) In Southeastern Anatolia Regıon Of Turkey, VII Inter national Scientific Agriculture Symposium, (p., 629-630) Bosnia and Herzegovina.
• Önen H., Farooq S., & Gunal, H. (2016). Impacts of invasive plants on ecosystem functioning andbiodiversity in terrestrial ecosystems. In: COST Action ES1104 White Paper on the Restoration of Drylands.
• Onen, H., Farooq, S., & Ozaslan, C. (2017). “Do management efforts and vegetation succession affect the naturalisation success and vegetation dynamics of Common Ragweed in Turkey?”, in: Proceedings of 7th ESENIAS Workshop with Scientific Conference(p., 88) Sofia.
• Özen, F., Aka, G.E., & Aksoy, Ö. (2016). Genetic diversity and conservation strategies of some Lilium candidum L. population in Turkey. Bangladesh Journal of Botany, 45(1), 133-141.
• Özer, Z., Tursun, N., Önen, H., Uygur, F.N. & Erol, D. (1998). Herbaryum Yapma Teknikleri ve Yabancı Ot Teşhis Yöntemleri. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No:22 Kitap Serisi No:12 Tokat. Özer, Z., Önen, H., Tursun, N., & Uygur, F. N. (1999). Türkiye’nin Bazı Önemli Yabancı Otları. Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları, No:38 Kitap seri No:16, Tokat.
• Özer, Z., Kadıoğlu, İ., Önen, H., & Tursun, N. (2001). Herboloji (Yabancı Ot Bilimi) Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No:20 Kitap Serisi No:10, 3. Baskı, Tokat. Özer, Z., Tursun, N., & Önen, H. (2002). Yabancı Otlarla Sağlıklı Yaşam, 4 Renk Yayın Tanıtım Matbaacılık Ltd. Şti. No: 85/7 İskitler/ Ankara.
• Özer, Z., Elibüyük, E.A., Önen, H., & Tekelioğlu, O. (2004). Yabancı Otların Beslenmede ve Sağlıktaki Rolü. Ed. Toygar, K., 2004. Otların Beslenmede ve Sağlıktaki Rolü. Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayınları, Ankara.
• Özgen, U., Kaya, Y., & Maksut, C., (2004). Etnobotanical studies in The Villages of The District of ILICA (Erzurum), Turkey, Economic Botany 58(4), 691-696.
• Özkahraman, E. (2019). Bihar ü Pincar, https://www.yuksekovahaber.com.tr/yazi/bihar-u-pincar-4622.htm.
• Öztürk, M., & Özçelik, H. (1991). Doğu Anadolu’nun Faydalı Bitkileri. Siskav, Siirt İlim, Spor, Kültür ve Araştırma Vakfı, Ankara.
• Polat, R., Selvi, S., Çakılcıoglu, U., & Açar, M. (2012). Bingöl semt pazarlarında satılan yabani bitkilerin etnobotanik açıdan incelenmesi, Biological Diversity and Conservation, 5(3), 155-161.
• Serin, Y. (2008). Türkiye’nin Çayır Mera Bitkileri. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, Ankara.
• Şimşek, I., Aytekin, F., Yeşilada, E., & Yıldırımlı, Ş. (2002). Anadolu’da halk arasında bitkilerin kullanılış amaçları üzerinde etnobotanik bir çalışma. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler. (s., 434-457), Eskişehir, Türkiye.
• Tan, A. (2013). Bitki Genetik Kaynakları Çalışmaları, Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Tanıtım Broşürü No:3.
• Turan, L. (2007). Biyolojik çeşitlilik ve Türkiye. TUBİTAK.
• Türkoğlu, İ., Civelek, S., & Kürşat, M. (2006). Gözeli ve Kavak Ovalarında (Elazığ) Etnobotanik Bir Araştırma. Fırat University Journal of Science and Engineering, 18, 7-19.
• Uce, İ., & Tunçtürk, M. (2014). Hakkâri’ de Doğal Olarak Yetişen ve Yaygın Olarak Kullanılan Bazı Yabani Bitkiler, Biyoloji Bilimleri Araştırma Dergisi 7 (2), 21-25. ISSN: 1308-3961, E-ISSN: 1308-0261.
• Uluğ, E., Kadıoğlu, İ., & Üremiş, İ. (1993). Türkiye’nin Yabancı Otları ve Bazı Özellikleri. T.K.B. Adana Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü, Yay. No: 78, 513, Adana.
• Vural, H. (2014). Ağız ve Diş Sağlığında Kullanılan Bitkiler Üzerinde Farmakognozik Çalışmalar, (Yüksek lisans tezi), Erciyes Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmakognozi Anabilim Dalı, Kayseri.
• Vural, M., Karavelioğulları, F. A., & Polat, H. (1997). Çiçekdağı (Kırşehir) ve Çevresinin Etnobotanik Özellikleri, OT Sistematik Botanik Dergisi, 4 (1),117–124.
• Yapıcı, İ.Ü., Hoşgören, H., & Saya Ö. (2009). Kurtalan (Siirt) ilçesinin etnobotanik özellikleri. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 12, 191- 196.
• Yeşil, Y. (2007). Kürecik (Akçadağ/Malatya) Bucağında Etnobotanik Bir Araştırma. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Yıldırımlı, Ş. (1991). Munzur dağlarının tıbbi ve endüstriyel bitkileri. Fırat Havzası Tıbbi ve Endüstriyel Bitkileri Sempozyumu.(S., 83-102). Ankara.