Yemen Zeydî Devleti’nin Kurucusu Hâdî İle'l-hak ve İtikâdî-Kelâmî Konulara İlişkin Eserleri

Yıl 2017, Cilt: 10 Sayı: 2, 389 - 433, 30.12.2017

Mehmet Ümit

https://doi.org/10.18403/emakalat.364080

Cited By: 1

Öz

Hâdî İlelhak
Yahya b. el-Hüseyin (ö. 298/911), Zeydîlerin varlıklarını günümüze kadar
sürdürdükleri Yemen’de Sa’de merkezli olarak Zeydî Devleti’ni kuran şahıstır. O,
kurduğu bu devlette öğretilerini teoriden pratiğe geçirebilme imkanı bulmuştur.
Eserlerinde ortaya koyduğu öğretileriyle Zeydiyye’nin mezhep esasları genel
çerçevesine kavuşmuştur. İmâmet dışında itikadî-kelamî konulardaki görüşlerinin
çoğunluğu Mu’tezile ile uyum içindedir. Bu makalede biz, fikirlerinin içinde
oluştuğu dönem bağlamında Hâdî İlelhak’ın hayatı hakkında bilgi verdikten sonra
onun özellikle günümüze ulaşan itikâdî-kelamî konulara ilişkin eserleri ve
muhtevalarını inceleyeceğiz. Zira Hâdî İlelhak’ın eserlerinin, kendisinden
sonraki Yemen Zeydîliğinin tarihinde çok önemli bir yeri vardır. Nitekim bu
eserlerde ortaya konulan öğretiler, sonraki Yemen Zeydîleri tarafından büyük
ölçüde kabul edilmiş olup, onlar, Zeydî düşüncenin gelişim sürecini takip
edebilmek bakımından önemlidir.

Anahtar Kelimeler

el-Hâdî İlelhak, Mecmû, Zeydî, Zeydiyye, imamet, tevhid, Usûlüddîn, Hasan b. Muhammed b. el-Hanefiyye, Süleyman b. Cerîr

Kaynakça

• Kaynakça
• Abdu’r-Refî’, Cunbiş-i Zeydiyye der İran, İntişârât-ı Âzâd-ı Endişân, Tahran 1359. Abdullah b. Hamza, Ebû Muhammed Abdullah b. Hamza b. Süleyman b. Hamza b. Ali b. Hamza b. el-Hasan b. Abdirrahman b. Yahya b. Abdullah b. el-Hüseyin b. el-Kâsım b. İbrahim b. İsmail b. İbrahim Tabâtabâ b. el-Hasan b. el-Hasan b. Ali b. Ebî Tâlib (614/1217), Kitâbu’ş-Şâfî, I-IV (iki ciltte), Mektebetü’l-Yemeni’l-Kübrâ, San’a 1986. Alevî, Ali b. Muhammed b. Ubeydullah el-Abbâsî, Siretü’l-Hâdî ile’l-Hak Yahya b. el-Hüseyin, tahk.: Süheyl Zekkâr, Beyrut 1972. Arıkan, Adem, “Gîlân’da Son Zeydî Yönetim (Âl-i Karkiyâ)”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 20 (2009) ss. 1-26. Aslan, İbrahim, Hasan b. Muhammed’in Cebir Risalesi ve Yahya b. Hüseyin’in Reddiyesi’nin Mukayeseli Değerlendirmesi, Basılmamış Yüksel Lisans Tezi, AÜSBE, Ankara 2002. el-İmâmu’l-Murtazâ, Muhammed b. Yahya el-Hâdî İlelhak (ö. 310/922), Mecmûu kütüb ve resâili’l-İmâmi’l-Murtazâ Muhammed b. Yahya el-Hâdî, I-II, thk. Abdülkerim Ahmed Cedbân, Menşûrâtu Mektebeti’t-Türâsi’l-İslamî, Sa’de 1423/2002. Gökalp, Yusuf, Şiî Gelenekte Alternatif Bir İktidar Mücadelesi Erken Dönem Zeydîlik, Araştırma yay. , Ankara 2014. ………. , “Zeydiyye mezhebinin görüşleri, kültürel mirası ve İslam düşüncesine katkıları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2007), ss. 95-112. Hâdî ile’l-Hak, Yahyâ b. el-Hüseyin b. el-Kâsım b. İbrâhîm (298/911), Kitâbu Usûli’d-Dîn akîdetü ehli’l-beyti’t-tâhirîn, Merkezu Ehli’l-Beyt li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, Sa’de 1422/2001. ………. , fî tesbîti’l-imâme, (Kitâbu’l-Müntehâb ve yelîhi eydan Kitâbu’l-Fünûn ile birlikte ss. 493-504) Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, San’a 1414/1993. ………. , Kitâbu’l-Müntehâb ve yelîhi eydan Kitâbu’l-Fünûn, Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, San’a 1414/1993. ………. , Kitâbu’l-Ahkâm fî beyâni’l-helâl ve’l-harâm, I-II, Mektebetü’l-Yemeni’l-Kübrâ, San’a 1410/1990. ………. , Kitâbu’l-ahkâm fî beyâni’l-helâl ve’l-harâm, I- II, thk. el-Murtazâ b. Zeyd el-Mahatvarî el-Hasenî, Mektebetü Bedr, San’a 1434/2013. ………. , Kitâbu’s-siyer (Kitâbu’l-ahkâm fî beyâni’l-helâl ve’l-harâm, içinde c. II, ss. 393-450) thk. el-Murtazâ b. Zeyd el-Mahatvarî el-Hasenî, Mektebetü Bedr, San’a 1434/2013. ………. , Kitâbu ma’rifetullah (Resailü’l-adl ve’t-tevhid, içinde c. II, ss. 63-109) thk. Muhammed Imara, I-II, Daru’ş-Şuruk, Kahire-Beyrut 1408/1988. Hâdî İlelhak, Yahya b. el-Hüseyin b. el-Kâsım er-Ressî (ö. 298/911), Mecmûu resâili’l-İmâm el-Hâdî İlelhak el-Kavîm Yahya b. el-Hüseyin b. el-Kâsım b. İbrahim –er-Resâilu’l-usûliyye-, thk. Abdullah b. Muhammed eş-Şazelî, Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye-Merkezü’l-Ehli’l-Beyt li’d-Dirâsâti’l-İslamiyye, Amman-Sa’de 1421/2001. ………. , Min Sîreti’l-İmam el-Hâdî İlelhak Yahya b. el-Hüseyin, (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 539-544. ………. , Usûlü’d-Dîn, (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 191-196. ………. , Kitâbu bâliği’l-müdrik (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 41-48. ………. , Kitâbu ma’rifetullah (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 49-85. ………. , Kitâbu’d-diyâne (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 86-91. ………. , Cevabun li ehl-i San’a alâ kitâbin ketebûhu ileyhi ınde kudûmihi’l-beled (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 92-97. ………. , Kitâbu’l-müsterşîd fi’t-tevhîd I (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 98-116. ………. , Kitâbu’l-müsterşîd fi’t-tevhîd II (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 117-144. ………. , Bâbu’r-reddi alâ ehli’z-zeyğ mine’l-Müşebbihîn (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 145-151. ………. , Bâbu’r-reddi alâ ehli’z-zeyğ mine’l-Müşebbihîn (Resailü’l-adl ve’t-tevhid, içinde c. II, ss. 295-300) thk. Muhammed Imara, I-II, Daru’ş-Şuruk, Kahire-Beyrut 1408/1988. ………. , Kitâbu’l-menzile beyne’l-menzileteyn (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 152-179. ………. , Kitâbu’l-cümle (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 180-190. ………. , Kitâbu ma’rifetullah (Resailü’l-adl ve’t-tevhid, içinde c. II, ss. 63-109) thk. Muhammed Imara, I-II, Daru’ş-Şuruk, Kahire-Beyrut 1408/1988. ………. , Kitâbu usûli’d-Dîn (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 191-196. ………. , Mes’ele fi’l-İlm ve’l-kudre ve’l-irade ve’l-meşîe (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 197-199. ………. , Kitâbu’r-redd alâ Süleyman b. Cerîr (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 202-203. ………. , Kitâbu tefsîri’l-kürsî (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 204-209. ………. , Kitâbu’l-arş ve’l-kürsî (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 210-217. ………. , Kitâbu’r-redd ale’l-Mücbireti’l-Kaderiyye (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 218-238. ………. , Kitâbu’r-redd ale’l-Mücbireti’l-Kaderiyye (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 239-266. ………. , Kitâbu’r-redd ale’l-Mücbireti’l-Kaderiyye (Resailü’l-adl ve’t-tevhid, içinde c. II, ss. 30-61) thk. Muhammed Imara, I-II, Daru’ş-Şuruk, Kahire-Beyrut 1408/1988. ………. , Kitâbu’r-redd alâ’l- Hasan b. Muhammed b. el-Hanefiyye (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 267-421. ………. , Kitâbu’r-redd alâ’l- Hasan b. Muhammed b. el-Hanefiyye (Resailü’l-adl ve’t-tevhid, içinde c. II, ss. 111-280) thk. Muhammed Imara, I-II, Daru’ş-Şuruk, Kahire-Beyrut 1408/1988. ………. , Bâbu isbâti’n-nübüvve (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 422-424. ………. , ed-Delîl alâ nübüvveti Muhammed (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 425-427. ………. , Cevâbu mes’eleti’n-nübüvve ve’l-imâme (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 428-435. ………. , Tesbitü imameti emiri’l-mü’minin Ali b. Ebi Talib (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 436-438. ………. , Zikru hatâya’l-enbiyâ (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 439-459. ………. , el-Redd alâ men ze’ame enne’l-Kur’âne kad zehebe ba’duhu (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 460-464. ………. , Kitabu tefsiri meani sünne ve’r-reddu ala men zeame enneha min Rasulillah (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 465-482. ………. , Mes’ele fi’l-imâme (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 483-485. ………. , Kitabu’l-kıyâs (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 486-503. ………. , Kitâbu da’vetin veccehe bihâ ilâ Ahmed b. Yahya b. Zeyd ve min kıbelihi (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 504-522. ………. , Cevâbu mesâili’l-Hüseyin b. Abdillah et-Taberî (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 523-538. ………. , Min Sîreti’l-İmam el-Hâdî İlelhak Yahya b. el-Hüseyin (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 523-538. ………. , Ahdu’l-İmam el-Hâdî Aleyhisselam li ummâlihi (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 545-549. ………. , Cevabu mes’eleti’r-raculi min ehl-i Kum (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 550-557. ………. , Cevabu mesâili Ebi’l-Kâsım er-Râzî (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 558-605. ………. , Min Mesâili Muhammed b. Ubeydullah (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 608-609. ………. , Mes’eletün min mesâili’t-tebâî (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 613-614. ………. , Mes’eletün li Ebi’l-Kâsım Muhammed b. Yahya (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 615-619. ………. , Mes’eletün fi’z-zebâih (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), s. 620. ………. , Min Mesâili Ali b. Muhammed el-Alevî (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 621-622 ………. , Cevâbu mesâili li ibnihi Muurtazâ (Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî İlelhak içinde), ss. 623-625. ………. , “Sünnet’in Anlamına Dair Bir Açıklama-Sünnet’in Kaynağının Rasulullah Olduğunu İleri Sürenlere Reddiye”, çev. Kadir Demirci, İslâmî İlimler Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 1, Bahar 2011, ss. 275-287. Humeyd el-Muhallî, el-Hasan Hüsâmuddîn Humeyd b. Ahmed el-Muhallî (652/1254), el-Hadâiku’l-verdiyye fî menâkıbı eimmeti’z-Zeydiyye, I-II, (Yazmadan Tıpkı Basım), Dâru Üsâme, Dımeşk 1985. İzzân, Muhammed Yahya Sâlim, “Zeydiyye Mezhebi’nde İmâmet Nazariyyesi”, el-Mesâr, c. III, sayı: 3 (2002), ss. 5-48. Köse, Saffet, “el-Hâdî ile’l-Hak Yahya b. Hüseyin” mad., DİA., İstanbul 1997, c. XV, ss. 17-18. Kummî/Nevbahtî, Ebu Halef el-Eş’ari (ö. 301/913)-Hasan b. Muhammed (300/912), Şiî Fırkalar, çev. Hasan Onat, Sabri Hizmetli, Sönmez Kutlu, Ramazan Şimşek, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2004. Madelung, Wilferd, Religious Trends in Early Islamic Iran, The Persian Heritage Foundation, New York 1988. ………. , “al-Hâdî Ila’l-Hak” (EI(2), Leiden 1980, ss. 334-335. Nâtık Bilhak, Ebû Tâlib (ö. 424/1033), Kitâbu’s-siyer (Eymen Fuad Seyyid, Târîhu’l-mezâhibi’d-dîniyye fî bilâdi’l-Yemen hattâ nihâyeti’l-karni’s-sâdisi’l-hicrî, içinde ss. 281-283). Dâru’l-Mısriyyeti’l-Lübnâniyye, Kâhire 1408/1988. ………. , el-İfâde fî târîhi eimmeti’z-Zeydiyye, tahk.: Muhammed Yahya Salim İzân, Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, Sa’de 1417/1996. Numân, Abdulfettah Şâyıf, el-İmâmu’l-Hâdî vâliyen ve fakîhan ve mücâhiden, yy. 1989. Onat, Hasan, Emevîler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği, TDV yay. , Ankara 1993. Seyyid, Eymen Fuad, Târihu’l-mezâhibi’d-Dîniyye fî bilâdi’l-Yemen, ed-Dâru’l-Mısriyyetu’l-Benâniyye, Kâhire 1988. Simonowitz, David, “Political Implications of the Zaydî Concept of Imamate in Early Medieval Yemen”, el-Mesar, c. III, sayı: 2 (2002), ss. 23-40. Şerefuddîn, Ali b. Abdilkerîm el-Fudayl, ez-Zeydiyye Nazariyye ve Tatbîk, Amman 1985. Ümit, Mehmet, Zeydî İmâmet Düşüncesinin Teşekkülü, Araştırma Yayınları, Ankara 2012. ………. , Zeydiyye-Mu’tezile Etkileşimi Zeyd b. Ali’den Kâsım er-Ressî’nin Ölümüne Kadar, İSAM yay. , İstanbul 2010. ………. , “Hâdî İle’l-Hak ve Usûlü’d-Dîn Adlı Risalesi”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2007/2, c. 6, sayı: 12, ss. 119-141. ………. , “Kur’an’a Yönelik Tahrif İddialarına Zeydi Tepki”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2006/1, c. 5, sayı: 9, ss. 65-80. ………. , “Usûlü’d-Dîne İlişkin İlk Zeydî Metinler”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 6, sayı: 11, Çorum 2007, ss. 81-102. Vecîh, Abdusselâm b. Abbâs, A’lâmu’l-müellifîn ez-Zeydiyye, Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, Ammân 1420/1999. Yaşaroğlu, Hasan, Taberistan Zeydîleri, Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniv. Sos. Bil. Ens. , İstanbul 1998.