Türkiye’de Esnaf Kurye Modeli ve Direniş: Trendyol’a Bağlı Kuryelerin İş Bırakma Eylemleri

Yıl 2025, Cilt: 16 Sayı: 27, 25 - 52, 01.07.2025

İlknur Karanfil , Eren Efe

Öz

Bu çalışma 2022 ve 2023 Ocak aylarında Trendyol platformuna bağlı çalışan kuryelerin iş bırakma eylemleri üzerinden ‘platform çalışma’, ‘gig çalışma’ şeklinde tanımlanan ekonomik modele ve bu çalışma modelinde Türkiye’deki emek hareketine odaklanmaktadır. Platform çalışanlarının çalışma koşulları, örgütlenme çalışmaları, firma yöneticileri ile ilişkileri, eylemlerin örgütlenmesinde aktif olarak yer almış kuryeler ile gerçekleştirilen derinlemesine mülakatlar üzerinden değerlendirilerek platform çalışmanın doğası ve direnişin emek hareket içindeki konumu anlaşılmaya çalışılmıştır. Platform ekonomisi bünyesinde çalışanların sınıflandırılmasına dönük farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Platform çalışanları kendilerini “güvencesiz çalışanlar” olarak tanımlamalarına rağmen hukuken “kendi hesabına” serbest çalışanlar olarak sınıflandırılmaktadır. Çalışanlar, bağımsız çalışan olma vaadiyle işe başlamış olmalarına rağmen çalışma süreci içinde işçiden farksız deneyimler yaşadıklarını ifade etmişlerdir. Bu nedenle çalışmada platform çalışanlarının örgütlenme ve iş bırakma süreçleri işçi sınıfı eylemleri kapsamında değerlendirilmiştir.
Çalışma, platforma bağlı esnaf kuryelerin direnişinin Türkiye’deki fiili grev dalgasının önemli bir parçası olduğunu, geleneksel biçimleri aşan mücadele yöntemlerine dönük önemli dersler içerdiğini belirtmekte ancak bu örgütlenme biçimlerinin devamlılığının kısıtlı olduğunu da öne sürmektedir. Bulgular işçilerin karşılaştıkları denetim teknolojilerine geri tepki vererek direniş biçimleri geliştirebildiklerini de göstermektedir. Çalışmada özellikle işyerinin fiziki sınırları dışında çevrimiçi araçlar üzerinden yürütülen örgütlenme deneyimlerinin platform çalışma modeli açısından önemine vurgu yapılmaktadır. Bulgular platform çalışanlarının kendilerini işçi olarak tanımladıklarını ancak Türkiye’deki geleneksel sendikal yapıların bu kesimi kapsamaktan uzak olduğunu göstermektedir. Araştırma platform çalışma modelinde çalışanların örgütlenmesinin kendine özgü nitelikleri konusunda literatüre katkı yapmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Platform ekonomisi , esnaf kurye , iş bırakma , sendikalaşma , taban örgütlenmeleri.

Etik Beyan

Bu çalışmada bilimsel araştırma ve yayın etiğine uyulmuştur.

Kaynakça

• Abílio L (2017) Uberisation of work: the real subsumption of “getting by.” Historical Materialism. Available at: http://www.historicalmaterialism.org/blog/uberisation-work-real-subsumption-getting Erişim Tarihi: 21.09.2024.
• Abílio L (2020) Digital platforms and uberization: towards the globalization of an administrated south? Contracampo 39, 1, 12–26.
• Abilio, Ludmila & Grohmann, Rafael & Weiss, Henrique. (2021). Struggles of Delivery Workers in Brazil: Working Conditions and Collective Organization during the Pandemic. Journal of Labor and Society. 24. 1-19. 10.1163/24714607-bja10012.
• Akçaroğlu, A. (2009) “‘Yeni Kapitalizm’ Teorileri, Dijital Devrim ve Türkiye Kapitalizmi”, Mülkiye Dergisi, 43, 3, 525-575.
• AFL-CIO (2016) 2016 Fact Sheet: The Missclasification of Employees as Independent Contractors, https://www.dpeaflcio.org/factsheets/misclassification-of-employees-as-independent-contractors Erişim Tarihi:13.02.2025
• Alemdar A. A. (2022) “Dijital ekonominin ekonomi politiği-3 | Platform kapitalizminin özel biçimi: Gig ekonomisi”, https://www.evrensel.net/haber/452801/dijital-ekonominin-ekonomi-politigi-3-platform-kapitalizminin-ozel-bicimi-gig-ekonomisi (12.09.2024).
• Alemdar A. A, (2023) “Platformlaşan Sömürü Gig Ekonomisi: Bir Kontrol, Güvencesizlik ve Borçlandırma Modelinin Politik Ekonomi Eleştirisi”, https://kompleks.org/fasikul/gig/bolum-1/platformlasan-somuru-gig-ekonomisi-bir-kontrol-guvencesizlik-ve-borclandirma-modelinin-politik-ekonomi-elestirisi/ (20.08.2024).
• Atmaca, M. Ç. (2022) “Yapay zeka bunalımda”, https://textumdergi.net/yapay-zeka-bunalimda (21.12.2024).
• Barratt, T., Goods, C., Veen, A. (2020) “‘I’m my own boss…’: Active intermediation and ‘entrepreneurial’ worker agency in the Australian gig-economy”, Environment and Planning A: Economy and Space, 52, 8, 1643-1661.
• Bianet, (17 Ocak 2023) “Trendyol GO moto kuryeleri iş bıraktı”, https://bianet.org/haber/trendyol-go-moto-kuryeleri-is-birakti-272922 Erişim Tarihi: 12.09.2024
• Birgün, (25 Ocak 2022) “Trendyol’da ‘direniş günleri’ devam ediyor”, https://www.birgun.net/haber/trendyol-da-direnis-gunleri-devam-ediyor-374634 Erişim Tarihi: 1.05.2024
• Birgün (26 Ocak 2022) “Trendyol çalışanları: Yönetim yüzde 38,8 oranında zam yapılacağını açıkladı”, https://www.birgun.net/haber/trendyol-calisanlari-yonetim-yuzde-38-8-oraninda-zam-yapilacagini-acikladi-374765 Erişim Tarihi: 7.05.2024
• Birikim (08 Şubat 2022) “Fiilî Grevler: Bir Eşik Atlama Fırsatı’ Alpkan Birelma ile Son Günlerdeki İşçi Eylemleri Üzerine Söyleşi Emre Bayın (Söyleşi)”, https://birikimdergisi.com/guncel/10905/fiili-grevler-bir-esik-atlama-firsati Erişim Tarihi: 11.09.2024
• Blakeley, Grace (2020) “The Big Tech Monopolies And The State”, Socialist Register 2021, 57, 100-111.
• Boyacı, N.B. (2020) Dijital Emek Platformları ve Sendikalar, Ankara: Türk Metal Yayınları.
• Bulut, E. ve Yeşilyurt, A. (15.02.2022) “Platform Kapitalizminin Tekerlerine Çomak Sokan Kuryeler ve Esnaf Kurye İdeolojisinin Alaşağı Edilişi”, https://birikimdergisi.com/guncel/10914/platform-kapitalizminin-tekerlerine-comak-sokan-kuryeler-ve-esnaf-kurye-ideolojisinin-alasagi-edilisi (01.05.2023)
• Burawoy, M. (1979) Manufacturing Consent: Changes in the Labor Process Under Monopoly Capitalism, Chicago: The University of Chicago Press.
• Castells, M. (2008) Enformasyon Çağı: Ekonomi, Toplum ve Kültür Cilt I Ağ Toplumunun Yükselişi (çev. Ebru Kılıç), İstanbul:Bilgi Üniversitesi Yayınları
• Chen, M. (2020) “A New World of Workers: Confronting the Gig Economy”, Socialist Register: Beyond Market Dystopia. New Ways of Living, 56.
• Cini, L. ve Tassinari, A. (2022). Trade Unions in the Gig Economy, The Wiley Blackwell Encyclopedia of Social and Political Movements, Second Edition, Donatella della Porta, Douglas McAdam, and Bert Klandermans. John Wiley & Sons Ltd.
• Cini, L. (2023) “Resisting algorithmic control: Understanding the rise and variety of platform worker mobilisations”, New Technology, Work and Employment, 38, 1, 125-144.
• Cohen, N. S. (2019) “Bir Mücadele Alanı Olarak Kültürel İş: Freelance Çalışanlar ve Sömürü”. Vincent Mosco ve Christian Fuchs (ed.). Marx Geri Döndü: Medya, Meta ve Sermaye Birikimi. İstanbul: NotaBene, 45-69.
• Cole, M., Radice, H. ve Umley, C. (2022) “Verileştirme ve Çalışmanın Politik Ekonomisi: Yeni Dijital Taylorizm mi?”, Praksis, 59, 109-127.
• Crocco, F.G. ve Atzeni, M. (2022) “The effects of the pandemic on gig economy couriers in Argentina and Chile: Precarity, algorithmic control and mobilization”, International Labour Review, 161, 3, 441-461.
• Çakmur, B. (2024) “Dijital Kapitalizmin Ekonomi Politiği”, Dijital Teknoloji Sorgulanıyor (Ed. A. Özoktay, N. Torenli), Ankara: Nika Yayınevi, 13-47.
• Davis, G. F. (2016). Can an Economy Survive Without Corporations? Technology and Robust Organizational Alternatives. Academy of Management Perspectives, 30(2), 129-140.
• De Stefano, V. (2016) “The rise of the “just-in-time workforce”: On-demand work, crowdwork and labour protection in the “gig-economy”.” Conditions of Work and Employment Series, 71, Geneva: ILO
• Denktaş, M.A. (2013). “İşler değişirken: Gig Ekonomisi”, https://kompleks.org/fasikul/gig/bolum-1/isler-degisirken-gig-ekonomisi-platform-ekonomisi-guvencesizlik-ekonomisi/ Erişim tarihi: 06.08.2024
• Duggan, James; Sherman, Ultan; Carbery, Ronan ve Mcdonnell, Anthony. (2020) Algorithmic management and app‐work in the gig economy: A research agenda for employment relations and HRM. Human Resource Management Journal, 30, 1, 114-132.
• Dyer-Witheford, N., Kjøsen, A.M. ve Steinhoff, J. (2022). Yapay zekâ ve kapitalizmin geleceği -İnsandışı bir güç (B. Cezar, çev.). İstanbul: İletişim.
• Edwards, R. (1979) Contested Terrain: The Transformation of the Workplace in the Twentieth Century. New York: Basic Books. Fuchs, C. (2016) Sosyal Medya Eleştirel Bir Giriş (çev. Diyar Saraçoğlu, İlker Kalaycı), İstanbul: NotaBene.
• Fuchs, C. (2011) “Cognitive capitalism or informational capitalism? The role of class in the information economy”. In Cognitive Capitalism, Education and Digital Labor, Michael Peters and Ergin Bulut (ed,), New York: Peter Lang. 75-119.
• Gazete Duvar (24.01.2023) “Trendyol Go kuryelerinin eylemi sonuç verdi”, https://www.gazeteduvar.com.tr/trendyol-go-kuryelerinin-eylemi-sonuc-verdi-haber-1599861 Erişim Tarihi: 01.05.2025.
• Griesbach K., Reich A., Elliott-Negri L., Milkman R. (2019) “Algorithmic Control in Platform Food Delivery Work”, Socius Sociological Research for a Dynamic World 5, 4, 1-15.
• Gürcan, E. C. (2019) “Küresel Kapitalizmin Krizi, Sınıflar ve “Yeni” Toplumsal Hareketler”, Praksis, 50, 71-95.
• Gürcan, E. C. (2022) “Emperyalizm Çağında Dijitalleşme ve Tekelci Kapitalizmin Dönüşümü”, Bilim ve Ütopya, 338, 30-42
• Hardt, M. ve Negri, A. (2019) Meclis, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Harvey, D. (1997) Postmodernliğin Durumu, İstanbul: Metis Yayınları.
• Huberman, J. (2023). Dijital Kapitalizmin Ruhu, Ankara: Fol Yayınları.
• ILO (2022), Decent Work in the Platform Economy, (Cenevre: International Labour Organization-Conditions of Work and Equality Department). Erişim tarihi: 19.06.2023.
• ILO Monitor (2021) Dünyada İstihdam ve Sosyal Görünüm (COVID-19 and the World of Work), https://www.ilo.org/sites/default/files/wcmsp5/groups/public/@europe/@ro-geneva/@ilo-ankara/documents/publication/wcms_774395.pdf, Erişim tarihi: 30.06.2023.
• Karayemiş O, (2018). “Dijitalleşme ve Öznelliğin Üretimi: Aşırı-İletişim Çağının Bir Ön Panoraması”, Doğu-Batı, 86, 39-61.
• Kassem, S. (2023) Work and Alienation in the Platform Economy: Amazon and the Power of Organization, Bristol: Bristol University Press.
• Kaya C. (2021) “Eski iş, yeni güvencesizlik: Dijital emek platformları, Dijitalleşen Dünya, “Değişmeyen” Mücadele”, https://dergi.sendika.org/wp-content/uploads/2021/07/dijital-son2.pdf, Erişim tarihi: 23.06.2023.
• Kıdak, E. (2021) Kargo Taşımacılığında Kendi Hesabına Çalışma Aldatmacası: Esnaf Kurye Modeli, İstanbul: Tümtis Yayınları.
• Kıdak, E. (2023) “İstihdam Statülerinin “Gri Alanında” Güvencesizleşme: Türkiye'de Esnaf Kurye Modeli”, Emeğin Hallerine Dair Yüzleşmeler (Ed. Aytül Ayşe Cengiz, Banu Uçkan Hekimler), İstanbul: Yeni İnsan Yayınları.
• Koşar, A. (2022) “Kuryeler: İşçi mi, esnaf mı, prekarya mı?”, https://www.evrensel.net/haber/454984/kuryeler-isci-mi-esnaf-mi-prekarya-mi, Erişim tarihi:17.06.2023
• Küçük, D. (2023) Türk iş hukuku bakımından platform çalışanları, Ankara: Adalet Yayınevi.
• Lebert D. ve Vercellone C. (2016) “Kapitalizmin Uzun Vadeli Dinamiği İçinde Bilginin Rolü: Bilişsel Kapitalizm Varsayımı”, Bilişsel Kapitalizm (Ed. Vercellone C.), İstanbul: Otonom, 17-39.
• Mahnkopf, B. (2020) “The Future of Work in the Era of ‘Digital Capitalism’”, Socialist Register: Beyond Market Dystopia. New Ways of Living, 56, 104-122
• Lucio, M.M. ve Stewart P. (1997) “The paradox of contemporary labour process theory: the rediscovery of labour and the disappearance of collectivism”, Capital & Class, 21, 2, 49-77.
• McGaughey, E. (2018) “Taylorooism: When network technology meets corporate power”, Industrial Relations Journal, 49, 5-6, 459-472
• Medyascope (17.01.2023) “Trendyol Go kuryeleri eylemde: “Bir ‘zam’ yapıldı ama adına zam denemez”, https://medyascope.tv/2023/01/17/trendyol-go-kuryeleri-eylemde-bir-zam-yapildi-ama-adina-zam-denemez/ Erişim Tarihi: 03.03.2025.
• Moore, S. ve Newsome, K. (2018) “Paying for Free Delivery: Dependent Self-Employment as a Measure of Precarity in Parcel Delivery”, Work, Employment and Society, 32, 3, 475-492.
• Mrvos, D. (2021) “Illusioned and Alienated: Can Gig Workers Organise Collectively?”, tripleC: Communication, Capitalism & Critique, 19, 1, 262-276.
• Olcan, Anıl. (2022) “Platform Kapitalizmi ve Gig Ekonomisi Dijital Fabrika, Küresel Proletarya (Söyleşi)”, 1+1 Express, https://birartibir.org/dijital-fabrika-kuresel-proletarya/ Erişim tarihi:18.01.2025
• Politika Haber (1 Mart 2021) “Yemeksepeti’nde sendikal baskılar sürüyor”, https://politikahaber.com/yemeksepetinde-sendikal-baskilar-suruyor/ Erişim Tarihi: 7.4.2025
• Ravenelle, A. J. (2019) Hustle and gig: Struggling and surviving in the sharing economy. Berkeley: University of California Press.
• Rosenblat, A. and Stark, L. (2016) “Algorithmic labor and information asymmetries: a case study of Uber’s drivers”, International Journal of Communication, 10, 3758-3784.
• Rosenblat, A. (2018) Uberland: How Algorithms Are Rewriting the Rules of Work, (1st ed.), Berkeley: University of California Press.
• Robinson, H. C. (2017) Making a digital working class: Uber drivers in Boston, 2016–2017. PhD Dissertation. MIT.
• Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu (07.11.2012) https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=6356&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5 Erişim tarihi: 20.05.2025
• Scholz, T. (2017) Uberworked and underpaid: How Workers Are Disrupting The Digital Economy, John Wiley & Sons.
• Schor J.B., Attwood-Charles, W., Mehmet Cansoy, M., Ladegaard, I, ve Wengronowitz, R. (2020). “Dependence and precarity in the platform economy”, Theory and Society, 49, 833–861.
• Shapiro, A. (2018) “Between autonomy and control: Strategies of arbitrage in the “on-demand” economy”, New media & society, 20, 8, 2954-2971.
• Schiller, D. (1999) Digital Capitalism Networking the Global Market System, London: The MIT Press.
• Srnicek, N. (2020) Platform Capitalism. Polity Press.
• Sendika (24.01.2022) “Trendyol bünyesindeki kuryeler sefalet zammına karşı kontak kapattı”, https://sendika.org/2022/01/trendyol-bunyesindeki-kuryeler-sefalet-zammina-karsi-kontak-kapatti-644473
• Ström, T. E. (2022) Sibernetik Kapitalizm, E-skop E-Dergi, Sanat Tarihi. ihttps://www.e-skop.com/skopbulten/sibernetik-kapitalizm/6470 (13.10.2023)
• Tammisto, T. (2019) “Bay Robot patronunuz olduğunda: Algoritmaların emrinde çalışmak”, https://sendika.org/2019/09/bay-robot-patronunuz-oldugunda-algoritmalarin-emrinde-calismak-tuomas-tammisto-571566 (13.10.2023)
• Tan, Z. M., Aggarwal, N., Cowls, J., Morley, J., Taddeo, M., Floridi, L. (2021) “The Ethical Debate about the Gig Economy: A Review and Critical Analysis”, Technology in Society, 65, 1-28.
• Tassinari, A. ve Maccarrone, V. (2020) “Riders on the storm: Workplace solidarity among gig economy couriers in Italy and the UK”, Work, Employment and Society, 34, 1, 35-54.
• Taylor, M., Marsh, G., Nicole, D., Broadbent, P. (2017) “Good work: The Taylor review of modern working practices”. https://www.gov.uk/government/publications/good-work-the-taylor-review-of-modern-working-practices (03.05.2023)
• Todolí-Signes, A. (2017) “The ‘gig economy’: Employee, self-employed or the need for a special employment regulation?”, Trans-fer: European Review of Labour and Research, 23, 2, 193-205.
• Uid-Der (19.01.2023) “Trendyol Go Kuryelerinin Mücadelesi”, https://uidder.org/trendyol_go_kuryelerinin_mucadelesi.htm
• Umman, U. Ş., (2022) “GIG Ekonomisi ve Direniş: İşçiler “Kısa Süreliğine” mi Tarih Sahnesine Çıkıyor?”, https://birikimdergisi.com/guncel/10909/gig-ekonomisi-ve-direnis-isciler-kisa-sureligine-mi-tarih-sahnesine-cikiyor#_ftn2 (08.10.2023)
• Vallas, S. ve Schor, J.B. (2020) “What Do Platforms Do? Understanding the Gig Economy”, Annual Review of Sociology, 46, 273-94.
• Vandaele, K. (2018) “Will trade unions survive in the platform economy? Emerging patterns of platform workers’ collective voice and representation in Europe”, Brussels: European Trade Union Institute
• Vandaele, K. (2022) “Vulnerable Food Delivery Platforms Under Pressure, Protesting Couriers Seeking ‘Algorithmic Justice’ and Alternatives”, Immanuel Ness (der.) Routledge Handbook of the Gig Economy, London: Routledge, 205-219.
• Varghese, S. (2020) “Gig economy workers have a new weapon in the fight against uber”, https://www.wired.co.uk/article/gig-economy-uber-unions (10.09.2023).
• Varuofakis, Y. & Morozov, E. (2022) “Crypto, the Left, and Techno-Feudalism”, https://metacpc.org/en/crypto-blockchain/ (01.05.2025)
• Wayne, M. (2015) Marksizm ve Medya Araştırmaları: Anahtar Kavramlar, Çağdaş Eğilimler (çev. Barış Cezar), İstanbul: Yordam Kitap
• West, S. M. (2019) “Data Capitalism: Redefining the Logics of Surveillance and Privacy”, Business & Society 2019, 58, 1, 20-41
• Wood, A. J., Graham, M., Lehdonvirta, V., Hjorth, I. (2019) “Good gig, bad gig: Autonomy and algorithmic control in the global gig economy”, Work, Employment and Society, 33, 1, 56-75.
• Woodcock, J. (2021) The Fight Against Platform Capitalism: An Inquiry into the Global Struggles of the Gig Economy. London: University of Westminster Press.