OSMANLI’DA EMANET USULÜNE GÖRE İDARE EDİLEN MADENLER (1850-1910)

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 1 - 23, 12.03.2025

Engin Aras

https://doi.org/10.59274/enderun.1602247

Öz

İnsanlık, M.Ö. 5000 yıllarından itibaren maden çıkarmakta, işlemekte ve günlük yaşamının bir parçası olarak madenleri kullanmaktadır. Öyle ki tarihsel süreçte insanlık, bakır, bronz ve demir devirleri şeklinde maden kullanımına dayalı dönemlere ayrılmıştır. Devletler, madenlerin ekonomik ve stratejik öneminin farkında olarak genellikle bu alanda dikkatli politikalar geliştirmiş ve madenleri önemli bir gelir kaynağı olarak değerlendirmiştir. Osmanlı Devleti de madenler konusunda farklı yaklaşımlar benimsemiş ve bu zenginliklerin ekonomik ve askeri önemi hakkında sürekli bir farkındalık içinde olmuştur. Osmanlı madenciliği, özellikle ekonomik hayatın ve askeri malzemelerin temel hammaddesi olarak görülen madenlere gereken önemi vermiştir. Ancak, bazı durumlarda teknolojik yeniliklere uyum sağlanamaması ve maden çıkarmanın ithalat yoluyla maden temin etmekten daha pahalı hale gelmesi gibi sorunlar nedeniyle çeşitli zorluklar yaşanmıştır. Osmanlı Devleti, madencilik faaliyetlerini bazen özel sektöre bırakmış, bazen de doğrudan kendi yönetimi altına almıştır. Bu çalışma, Osmanlı Devleti’nde maden işletmeciliğinin devlet tarafından yürütüldüğü bir dönemi ve bu döneme ait kayıtları incelemektedir. İncelemenin temelini, Osmanlı arşivinde “emaneten idare edilen madenler” başlığıyla yer alan defterler oluşturmaktadır. Araştırma kapsamında, özellikle emaneten idare sistemi ve bu sistemin maden işletmeciliğine yansımaları ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Emaneten İdare, Osmanlı’da Madencilik, Osmanlı Maden Gelir ve Giderleri

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Devlet Arşivi (BOA)
• BOA, Osmanlı Arşivi, Ticaret, Nafia, Ziraat, Orman, Maadin Nezaretleri Defterleri, T.d. 1112, T.d. 1154, T.d. 1156, T.d. 1157, T.d. 1158, T.d. 1179, T.d. 1180
• Balcı, E. (1994). Osmanlı Maden Rejiminde Nizamnameler Dönemi ve İmtiyazlar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk İktisat Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul. Bayartan, M. (2008). XIX. Yüzyılda Osmanlı Madenlerinin Coğrafi Dağılışı, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Sayı:10, 137-155.
• Beşirli, M. (2005). Tokat Voyvodalığı (1774-1842), Belleten, 69 (254): 161-216.
• Cin, H. (2006). Arazi, İslam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, Cilt:31, İstanbul, 342-346.
• Çağatay, N. (1943). Osmanlı İmparatorluğunda Maden İşletme Hukuku, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt:2, Sayı:1, 117-126.
• Genç, M. (2000). İltizam, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt:22, İstanbul, s.154.
• Keskin, Ö. (2011). Osmanlı Devleti’nde Maden Hukukunun Tekâmülü (1861-1906). OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 29(29), 125-147.
• Ortaylı, İ. (2010). Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, 3. Baskı, Ankara.
• T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. (2010). Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No:108, 3. Baskı, İstanbul.
• Tızlak, F. (1991). Keban-Ergani Yöresinde Madencilik (1780-1850), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Elâzığ.
• Tızlak, F. (1996). XIX. Yüzyılın Ortalarında Osmanlı Maden Yatakları, Belleten, 60 (229): 703-718.