1920’LERİN SOVYETLERİNDE LATİN ALFABESİNE GEÇME SEBEPLERİ

Yıl 2020, Sayı: 13, 4 - 22, 30.06.2020

Sevim Hacıoğlu

Öz

1920’lerin
Sovyetlerinde, Arap harflerini kullanan Orta Asyalı ve Kafkasyalı bazı gayrı-Rus
toplumların ve Kiril harflerini kullanan Rus asıllı nüfusun, Latin Alfabesine
geçmeleri için teşebbüsler gündemdeydi. Netice olarak gayrı-Rus toplumlar yazı
reformu yapmış; Rus toplum için hazırlanan proje ise hayata geçirilmemişti.

Bu makalede bu iki
nüfusun Latin harflerini benimsemeleri doğrultusunda dönemin yazınında dile
getirilen gerekçe ve hedefler araştırıldı. Arap, Kiril ve Latin Alfabeleri ne
ile bağdaştırılıyordu? Harf reformuyla ulaşılacağı belirtilen netice(ler)
neydi? Bu reform süreçlerini karşılaştırma yoluyla anlayabilmek üzere
Türkiye’deki Harf Devrimi süreci de kısaca incelendi. Araştırmada bazı Osmanlı
ve Cumhuriyet dönemi eserlerine ayrıca, SSCB’de 1924’te neşredilen beş makale
ile 1930 yılının bir makalesi kaynaklarına başvuruldu.

İnceleme sonrasında
SSCB’de Arap harflerini kullanan gayrı-Rus toplumlar ile Rus asıllı nüfus
kapsamında, aynı doğrultudaki yazı reformunun, farklı neticelere
ulaştıracağının belirtildiği saptandı. Ardından Bolşevik idarenin yazı
reformunu teşvik etmesinin ardındaki bazı bulgulara değinildi. Sonuç olarak
Sovyetlerin, gayrı-Rus toplumların eğitim ve kültür alanlarındaki gelişimiyle,
dile getirdikleri ölçüde ilgilenmekten çok, Rus asıllı nüfusun kültürel
değerlerini korumaya gayret ettikleri görüldü.

Anahtar Kelimeler

Alfabe reformu, Harf İnkılâbı, Arap Alfabesi, Kiril Alfabesi, Latin Alfabesi

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

REASONS TO ADOPT THE LATIN ALPHABET IN THE 1920’s USSR

Öz

In 1920’s Soviet Union some of the non-Russian
societies using the Arabic alphabet were encouraged by the government to adopt
the Latin alphabet. They reformed their alphabets. At the end of 1929 a project
concerning the adopting of the Latin alphabet by the Russian society was
prepared. This project was cancelled.

This work aimed to find out what was concretely
expected to be achieved through these reforms, concerning the social and
cultural lives of the mentioned societies. With what exactly were identified
the Arabic, the Cyrillic and especially the Latin alphabets? What would a
reform to adopt the Latin alphabet mean? For
comparison the alphabet reform in Turkey was shortly examined too. The
resources of this research were some works of the Ottoman and Republican period
and articles published in the 1920s USSR.

With this study it was stated that the expectations concerning the
non-Russian and the Russian societies were different. Also the true intentions
of the Bolshevik government were partially revealed. It was found that the USSR
government was rather concerned with the protection of the Russian society’s
cultural background than, as it was promising, the social change in the
non-Russian societies. 

Anahtar Kelimeler

Alphabet reform, Turkey alphabet reform, Arabic alphabet, Cyrillic alphabet, Latin alphabet

Proje Numarası

-

Kaynakça

• (1924). “Natsional’niy Sostav Naseleniya R.S.F.S.R.” Zhizn’ Natsional’nostey, Ezhemesyachniy Zhurnal po Voprosam Politiki, Ekonomiki i Kul’tury Natsional’nostey R.S.F.S.R. Sayı: I (VI), 129-162.
• (1925). Rossiyskiy Gosudarstvenniy Arhiv Sotsial’no-Politicheskoy Istorii (RGASPI). fond 532. opis’ 1. delo 17. list l-3.
• (1984). KPSS v Rezolyutsiyah i Resheniyah S’’ezdov, Konferentsiy i Plenumov TsK KPSS (1898-1988). T. 3: 1922-1925. Ed. A. G. Egorova, K. M. Bogolyubova. 9-e izd., dop. i ispr. Moskva: In-t Marksizma-Leninizma pri TsK KPSS.
• (2001a). Russkiy Yazyk – Yazyk Mezhnatsional’nogo Obshcheniya. Bol’shoy Entsiklopedicheskiy Spravochnik (463). Moskva: Izdatel’stvo Astrel’.
• (2001b). Russkiy Yazyk Kak Mezhdunarodniy. Bol’shoy Entsiklopedicheskiy Spravochnik (462). Moskva: Izdatel’stvo Astrel’.
• (2011). Perviy Vsesoyuzniy Tyurkologicheskiy Sezd, 26 Fevralya - 5 Marta 1926 g. (Stenograficheskiy Otchet), Baku: ASSR, 1926’den tıpkıbasım, Ministerstvo Kul’tury i Turizma Azerbaydzhanskoy Respubliki, Natsional’naya Biblioteka Azerbaydzhana imeni M. F. Ahundova, Baku: Nagyl Evi. http://anl.az/new/upload/File/berpa/berpa-12-file.pdf. (Erişim Tarihi: 14.07.2018).
• AKBULUT, Erden - TUNÇAY, Mete (2012). İstanbul Komünist Grubu’ndan (Aydınlık Çevresi) Türkiye Komünist Partisi’ne 1919-1926: Almanya’daki Türk Spartakistleri’nden Mayıs 1926 TKP Viyana Konferansı’na, 1. Cilt: 1919-1923. İstanbul: Sosyal Tarih Yayınları.
• AKPINAR, Yavuz (1980). Mirza Feth-Ali Ahund-Zâde, (Bütün Yönleriyle). (Doktora Tezi). Tez danışmanı: Prof. Dr. M. Kaya Bilgegil. Atatürk Üniversitesi, Erzurum (Not: Bu tez 1980’de neşredilmiştir ancak araştırmamız süresince kitaplaşmış haline ulaşılamadı).
• ALPATOV, Vladimir M. (2015). Russkaya Latinitsa N. F. Yakovleva. Nauchniy Dialog. Sayı: 3(39), 8-28. http://nauka-dialog.ru/assets/userfiles/1842/8-28_Alpatov___ND_2015_3(39).pdf. (Erişim Tarihi: 28.06.2018).
• ARAR, İsmail (1991). Gazi Alfabesi (Bazı Sorular ve Sorunlar). Harf Devrimi’nin 50. Yılı Sempozyumu, Ankara: TTK Yayınları.
• ARHİNCHEEV, I. (1924). “Problema Prosveshcheniya Otstalyh Natsional’nostej s Tochki Zreniya Leninizma.” Zhizn’ Natsional’nostey, Ezhemesyachniy Zhurnal po Voprosam Politiki, Ekonomiki i Kul’tury Natsional’nostey R.S.F.S.R. Sayı: I (VI), 45-55.
• ASLAN, Betül (2009a). “Sovyet Rusya Hakimiyetinde Yaşayan Türklerin Ortak ‘Birleştirilmiş Türk Alfabesi’nden ‘Rus Kiril’ Alfabesine Geçirilmesi.” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Sayı: 40, 357-374. http://www.turkiyatjournal.com/Makaleler/1733215870_Bet%C3%BCl%20ASLAN.pdf. (Erişim Tarihi: 28.04.2019).
• ASLAN, Betül (2009b). “Sovyet Rusya Hâkimiyetindeki Türk Halklarının ‘Birleştirilmiş Türk Alfabesi’ne Geçişi ve Bu Olayda Azerbaycan’ın Rolü.” Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi. Sayı: 6, 81-111. http://dergipark.ulakbim.gov.tr/kid/article/view/5000124495/5000114630. (Erişim Tarihi: 10.06.2018).
• ATATÜRK, Mustafa Kemal (2006). Türk Yazı İnkılâbı Hakkında Konuşma, 9-10.VIII.1928, Sarayburnu. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (1906-1938). Cilt: II, Ankara: AKDTYK ATAM Yayınları.
• BERKES, Niyazi (2018). Türkiye’de Çağdaşlaşma. (Haz.) Ahmet Kuyaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bol’shaya Biograficheskaya Entsiklopediya.
• Bol’shaya Sovetskaya Entsiklopediya.
• BROYDO, G. I. (1924). “K Voprosu o Zamene Arabskogo Alfavita Latinskim.” Zhizn’ Natsional’nostey, Ezhemesyachniy Zhurnal po Voprosam Politiki, Ekonomiki i Kul’tury Natsional’nostey R.S.F.S.R. Sayı: I (VI), 34-37.
• GALANTI, Avram (1995). Türk Ocağı’nda Lâtin harfleri. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Alfabe Tartışmaları, Haz: Hüseyin Yorulmaz, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• GALANTI, Avram (1996). Arabî Harfleri Terakkîmize Mâni‘ Değildir. İstanbul: Hüsn-i Tabiat Matbaası, 1927’den tıpkıbasım. Çev: Fethi Kale. İstanbul: Bedir Yayınevi.
• HAYREDDIN BEY (1995). Maarif-i umûmiye. Terakki. 31 Temmuz 1869. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Alfabe Tartışmaları, Haz: Hüseyin Yorulmaz, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• IL’MİNSKİY, Nikolay I. (1886). Sistema Narodnogo i v Chastnosti Inorodcheskogo Obrazovanija v Kazanskom Krae. St. Peterburg: V Sinodalnoj Tipografii.
• İNAN, Afet (1989). İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat – 4 Mart 1923). Ankara: TTK Yayınları.
• İNANÇALP, Muallim Cevdet (1995). Lâtin harflerini kabul etmeli mi, etmemeli mi? anketine cevabı. Akşam. 28 Mart 1926. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Alfabe Tartışmaları, Haz: Hüseyin Yorulmaz, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• İPEK, Abdulmuttalip (2017). “Türk Harf Devrimi Öncesi Bir Alfabe Önerisi: ‘İlmî ve Tarihî Esaslara Nazaran Harflerimiz Latin Harflerinin Aynıdır’ Adlı Eser.” Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (SEFAD). Sayı: 37, 19-44. https://dergipark.org.tr/download/article-file/324153. (Erişim Tarihi: 06.07.2018).
• KARABEKIR, Kâzım (1995). Lâtin Harfini Kabul Edemeyiz. Hakimiyet-i Milliye. 3 Mart 1923. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Alfabe Tartışmaları, Haz: Hüseyin Yorulmaz, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• KARABEKIR, Kâzım (1997). Lâtin Harfini Kabul Edemeyiz. Hakimiyet-i Milliye. 5 Mart 1923. Haz: A. Gündüz Ökçün. Türkiye İktisat Kongresi 1923 – İzmir, Haberler – Belgeler – Yorumlar (265). Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu Yayınları.
• KEMAL, Nâmık (1995a). Kırâat ve ıslâh-ı hurûf mes’elesi. Hürriyet. 23 Ağustos 1869. Haz: Kâzım Yetiş. (1989). Namık Kemal’in Türk Dili ve Edebiyatı Üzerine Görüşleri ve Yazıları (30). İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi Basımevi’den aktaran Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Alfabe Tartışmaları, Haz: Hüseyin Yorulmaz, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• KEMAL, Nâmık (1995b). Usûl-i Tahsîlin Islâhına Dâir. Tasvîr-i Efkâr. 10 Temmuz 1866. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Alfabe Tartışmaları, Haz: Hüseyin Yorulmaz, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• KERİMLİ, Latif (2002). “Azerbaycan’da Dil Siyaseti: Alfabe ve İmlâ Meseleleri Tarihinden I.” Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. Sayı: 14, 273-288.
• LUNACHARSKİY, Anatoliy V. (1924). “Problemy Obrazovaniya v Avtonomnyh Respublik i Oblastyah.” Zhizn’ Natsional’nostey, Ezhemesyachniy Zhurnal po Voprosam Politiki, Ekonomiki i Kul’tury Natsional’nostey R.S.F.S.R. Sayı: I (VI), 31-33.
• LUNACHARSKİY, Anatoliy V. (1926). Mezhdu Vostokom i Zapadom. Zapad i Vostok, Sbornik Vsesoyuznogo Obshchestva Kul’turnoy Svyazi s Zagranitsey. kn. I-II, Ed. O. D. Kameneva, P. S. Kogan, M. Ya. Lapirova-Skoblo i dr., Moskva.
• MÜNIF PAŞA (1995). İmlâ Meselesi. Mecmua-i Fünûn. Temmuz 1863. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Alfabe Tartışmaları, Haz: Hüseyin Yorulmaz, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• NAVSHİRVANOV, Zinatulla (1924). “Pochemu My Stremimsya Pereyti k Latinskomu Alfavitu.” Zhizn’ Natsional’nostey, Ezhemesyachniy Zhurnal po Voprosam Politiki, Ekonomiki i Kul’tury Natsional’nostey R.S.F.S.R. Sayı: I (VI), 41-44.
• PONTING, Clive (2015). Yeni Bir Bakış Açısıyla Dünya Tarihi. Çev: Eşref Bengi Özbilen. İstanbul: Alfa Basım Yayım.
• ŞIMŞIR, Bilâl N. (2008). Türk Yazı Devrimi. Ankara: TTK Yayınları.
• TANSEL, Fevziye Abdullah (1953). “Arap Harflerinin İslâhı ve Değiştirilmesi Hakkında İlk Teşebbüsler ve Neticeleri (1862-1884).” Belleten, Cilt: XVII Sayı: 66, 223-249. Ankara: TTK.
• TEVFIK, Ebuzziya (1995). Hayreddin Bey’e cevap. Terakki. 2, 3, 4, Ağustos 1869. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Alfabe Tartışmaları, Haz: Hüseyin Yorulmaz, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• TOGAN, Zeki Velidi (1995). Türklerde hars buhranı. Türk Yurdu. Aralık 1926. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Alfabe Tartışmaları, Haz: Hüseyin Yorulmaz, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• TYURYAKULOV, Nazir (1924). “K Voprosu o Latinskom Alfavite Sredi Tyurkov S.S.S.R.” Zhizn’ Natsional’nostey, Ezhemesyachniy Zhurnal po Voprosam Politiki, Ekonomiki i Kul’tury Natsional’nostey R.S.F.S.R. Sayı: I (VI), 38-40.
• USER, Hatice Şirin (2015). Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• UYANIK, Ercan - ÇAM, İrfan Davut (2014). “Arap Elifbası’ndan Latin Alfabesine Geçiş Sürecinde Garpçı Söylemler.” Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi. Sayı: 14/29, 189-221. http://ataturkilkeleri.deu.edu.tr/wp-content/uploads/2015/01/07_ercan_uyanik_irfan_davut_cam.pdf. (Erişim Tarihi: 12.04.2019).
• ÜLKEN, Hilmi Ziya (1994). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları.
• ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir (1973). Atatürk ve Harf Devrimi, Doğumunun 100. Yılında Atatürk’e Armağan. Ankara: TDK Yayınları.
• VASİL’KOV, Ya. V. - SOROKİNA, M. Yu. (2003). Lyudi i Sud’by, Bibliograficheskiy Slovar’ Vostokovedov – Zhertv Politicheskogo Terrora v Sovetskiy Period (1917-1991). St. Petersburg: Peterburgskoe Vostokovedenie. http://memory.pvost.org/pages/tiuriakulov.html. (Erişim Tarihi: 29.06.2018).
• VOLNEY, Constantin-François de Chasseboeuf (1795). Simplification des Langues Orientales ou Méthode Nouvelle et Facile d’Apprendre les Langues Arabe, Persane et Turque Avec les Caractères Européens. Paris: Imprimerie de la République.
• VOLNEY, Constantin-François de Chasseboeuf (1818 (1819)). L'Alfabet Européen Appliqué aux Langues Asiatiques; Ouvrage Élémentaire Utile à Tout Voyageur en Asie, Paris: L’Imprimerie de Firmin Didot.
• VOLNEY, Constantin-François de Chasseboeuf (1846). Oeuvres Complètes de Volney, Précedées d’une Notice Sur la Vie et les Écrits de l’Auteur. Paris: Firmin Didot Frères, Imprimeurs de l’Institut de France.
• VOLNEY, Constantin-François de Chasseboeuf [1800-1810]. Rapport Fait à l'Académie Celtique, sur l'Ouvrage Russe de M. le Professeur Pallas, Intitulé Vocabulaires Comparés des Langues de Toute la Terre. y.y.
• YAKOVLEV, Nikolay Feofanovich (1930). Za Latinizatsiyu Russkogo Alfavita. Kul’tura i Pismennost’ Vostoka. kn. VI, Baku: Izdanie V.C.K. N.T.A.
• YALÇIN, Hüseyin Cahid (1995). Lâtin harfleri. Resimli Gazete. 22 Eylül 1923. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Alfabe Tartışmaları, Haz: Hüseyin Yorulmaz, İstanbul: Kitabevi Yayınları.