Helesa/Heyamola Geleneğindeki Senkretik Unsurlar

Yıl 2022, Cilt: 28 Sayı: 111, 697 - 720, 03.08.2022

Murat Karasalihoğlu

Öz

Bu araştırmada, senkretizm kavramı bağlamında başta Karadeniz Bölgesinde görülen
Helesa/Heyamola geleneği içindeki geçmiş dönemden gelen farklı inanç sistemlerinin
varlığı tespit edilmeye ve geleneğe dair dönüşüm ile aktarım noktaları
ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Helesa/Heyamola geleneğinin kökeni denizcilik
uğraşıları olmakla birlikte genelde hep birlikte yapılan toplu işlerde maniler eşliğinde
söylenen bir türkü ve oyundan oluşur. Gelenek, lokal varyantlara sahip olmakla
birlikte Ramazan Ayı içerisinde kayık, küfe gibi araçlar kullanılarak çıkılan
bir bahşiş/yardım toplama gösterisi şeklinde yapılan ritüel uygulamalara da sahiptir.
Geleneğin Batı Karadeniz varyantları daha çok denizcilikle ilgili olup Doğu
Karadeniz Bölgesinde ise düğün merasimlerinde uygulanır. Çalışmada Helesa/Heyamola
geleneğinin özellikle denizcilikle ilgili olan varyantları Geç Antikçağ’da
Karadeniz Bölgesinde ortaya çıkan ve denizcilerin koruyucusu olduğuna inanılan
Aziz Phokas Kültündeki bazı unsurlar ile karşılaştırılmıştır. Aynı zamanda zincir-
leme senkretizm kavramı içerisinde Aziz Phokas’ın Batı Karadeniz Bölgesi çıkışlı
lokal bir kült olması ve azizin mucizevi kimliğindeki oluşturan başta denizcilerin
hamisi olması, bahçıvan ve şifacılık özelliklerinin beslendiği olası antikçağ kültülerine
de bakılmıştır. Bu şekilde antikçağdan başlayarak arkeolojik verilerin de
yardımıyla bölgedeki kültürleşme sürecinde denizciliğe ait ritüel uygulamaların
dinsel dönüşümünün günümüze ulaşan folklorik yansımasının süreci izlenmiştir.
Aynı zamanda bölgedeki senkretik sürecin başka bir koldan devam ettiğini de göstermek
amacıyla hem bu geleneğin yaşatıldığı hem de bu geleneğe kaynaklık eden
antikçağ ve ortaçağ kültlerinin bulunduğu İnebolu’dan denizcilerin hamisi, sağaltım
sağlayan ve bereket veren kimliği ile İslami aziz Abaş Baba inanışı da özellikle
edebi eserler ve yakın dönem derlemelerle gösterilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Helesa/Heyamola, Abaş Baba, Aziz Phokas, Zeus Poarinos, Saint Phocas, Senkretizm

Syncretistic Elements in the Helesa/Heyamola Tradition

Öz

In this study, within the conceptual framework and context of syncretism, the
existence of different belief systems from the historic Helesa/Heyamola tradition,
especially seen in the Black Sea Region, was determined and the traditional
transformation and transfer points were revealed. Although the origin of the
Helesa/Heyamola tradition is seen in maritime occupations, it usually consists
of a folk song and a game sung in the form of a chansonette or mani. Despite
the tradition having local variations, it is also accompanied by has ritual practices
in the form of a tip/charity show, which is performed by using vehicles such as
boats and pans during the month of Ramadan. Western Black Sea variants of the
tradition are mostly related to maritime and are used in wedding ceremonies in
the Eastern Black Sea Region. In this study, variants of the Helesa/Heyamola
tradition, especially those related to maritime, were compared with some elements
in the Cult of Saint Phokas, which emerged in the Black Sea Region during Late
Antiquity and was known to be the protector of sailors. In addition to the concept
of chain syncretism, ancient cults of Saint Phokas and the miraculous identity of
the saint Abaş Baba, who is known to primarily be the patron of sailors, a gardener
and a healer, were also examined. This way, with the help of archaeological data,
starting from antiquity, the folkloric reflections of the religious transformation
of maritime ritual practices during the acculturation process in the region were
followed. Literary works, combined with recent compilations, were examined to
show that the syncretic process in the region was a continuation from other districts
and that the tradition was still kept alive being rooted in the belief of the Islamic
Saint from İnebolu, which is the location of ancient and medieval cults.

Anahtar Kelimeler

syncretisme, helesa/heyemola, Abash Baba, Aziz Phokas, Zeus Poarinos

Kaynakça

• Alanyalı, F. S. (2008). Eine statuengruppe von Meter mit einem begleite im Museum von Kütahya, eine forschung über die paredros sowie die landliche verehrung der göttin in Römischen Phrygien (T. Tarhan, vd. Ed.) Muhibbe Darga Armağan içinde (55-68). Sadberk Hanım Müzesi.
• Amandry, M., Burnett, A., Mairat, J., Metcalf, W., Bricault, L., Blet, Lemarquand, M. (2015). Roman provincial coinage (RPC) vol. III, from Nerva to Hadrian (AD 96–138). British Museum. Apollonios Rhodios. Argonautika (A. Çokona. Çev.) İş Bankası.
• Atay T. ( 2005). Aya Yorgi, Hızır-İlyas, Hıdrellez bir dinsel bağdaştırma örneği. Toplumsal Tarih, 137, 38.
• Attaleiates M. Tarih (A. Kaldallis - D. Krallis, Trans.) Harvard University.
• Belke, K. (1996). Paphlagonien und Honōrias, tabula imperii Byzantini 9. Wien: Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
• Beşe, M. E. (1935). Safranbolu’da ve köylerinde aile. Halk Bilgisi Haberleri 4 (46), 233-238.
• Bijişkyan, P. (1969). Karadeniz kıyıları tarih ve coğrafyası 1817-1819. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Boratav, P.N. (1969). 100 soruda Türk halk edebiyatı. Gerçek.
• Bryer, A., Winfield, D. (1985). The Byzantine monuments and topography of The Pontos. Dumbarton Oaks Studies, Vol. 20, Dumbarton Oaks.
• Burnett, A., Amandry, M., Carradice, I. (1999). Roman provincial coinage (RPC), vol. II (The Flavians). British Museum.
• Chotzakoglou, C. G. (2013). Harbors and sea-routes of the Black Sea according to Greek hagiographical texts. European Centre for Byzantine and Post-Byzantine Monuments Medieval Ports in North Aegean and the Black Sea Links to the Maritime Routes of the East International Symposium içinde (94-98). Thessalonike.
• Cuinet, V. (1894). La Turquie d’Asie. Géographie administrative, statistique descriptive et raisonnée dechaque province de l’Asie-Mineure. Tome Quatrième. E. Leroux.
• Çek, S. (2015). Bir senkretizm örneği olarak Sinop’ta Helesa geleneği ve mitik nitelikleri. Turkish Studies 10(4), 349-362.
• Çokona, A. (2017). 20. yüzyıl başlarında Anadolu ve Trakya’daki Rum yerleşmeleri. Literatür.
• Demirkıran, Ö. (2019). Çayırözü köyü monografisi (Rize-Çamlıhemşin). [Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Halk Bilimi Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi].
• Diodorus S. (1989). Library of history 4. 43. 1 (C. H. Oldfather. Trans.) William Heinemann, Ltd.
• Driver, L. D. M. (2005). The cult of martyrs in Asterius of Amaseia’s vision of the Christian city. Church History, 74, 236-254.
• Duymaz, A. (2002). Kıbrıs Türk folklorunda oyunlaşan bir denizcilik töreni: Gemi kaldırma. Muğla Üniversitesi SBE Dergisi, S. 8: 1-10.
• Erol, Ş. S. (2015). Bartın’da özel günler, bayram, tören ve kutlamalar. UKHAD 1 (1), 43-68.
• Gündüz, Ş. (1998). Mitoloji ve inanç arasında Ortadoğu dinsel gelenekleri üzerine yazılar. Etüd.
• Güney, T. (1973). Rize-Trabzon yöresinde enişteyi tavana asma geleneği. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi XIV, 283, 6560.
• Gür, D., Gür, F. (2016). Hagios Phokas. CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi 14(3), 1-37.
• Jacopi, G. (1936). Dalla Paflagonia alla Commegene. Rome.
• Harman, F. Ö. (2013). Hz. Yuşa. TDV İslam Ansiklopedisi 43, 43-45.
• Hiçyılmaz, M. Ü. (2017) Çamlıhemşin seyahatnamesi. Dergâh.
• Homeros. İlahiler-Homerik hymnos’lar (E. S. Ayşen. Çev.) Arkeoloji ve Sanat.
• Karasalihoğlu, M. (2017). Antikçağ’dan bugüne Glykon Kültü. Arkeoloji ve Sanat.
• Karasalihoğlu, M. (2020). Seyahatnameler ışığında Tosya. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 11(2), 179-201.
• Kazhdan, A. P., Ševcenko, N. (1991). Phokas. Oxford Dictionary of Byzantium Vol. 3, 1066-1067.
• Liddle, H. G., Scott R. (1996). A Grek-English lexicon. New Supplemend Added, Clarendon.
• McGeer, E., Nesbitt, J., Oikonomides. (2001). Catalogue of Byzantine seals at Dumbarton oaks and in The Fogg Museum of Art Vol. 4.
• Lucianos. (1936). Alexander-The false prophet (A. M. Harmon. Trans.)
• Mısırlı, N., Boylu, E. (1992). Helesa. Tosya Düşünce ve Kültür Dergisi 3, 16-17.
• Nurettin, V. (1965). Bu dünyadan bir Nazım geçti. Remzi.
• Ocak, A. Y. (2012). İslam-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü. Kabalcı.
• Oral, H. (2019). Nazım Hikmet’in yolculuğu. İş Bankası.
• Özbudun, S. (2005). Hermes’ten İdris’e bir dinsel geleneğin dönüşüm dinamikleri. Ütopya.
• Pryor, J. (2004). Akdeniz’de coğrafya, teknoloji ve savaş (F. Tayanç - T Tayanç. Çev) Kitap.
• Psellos, M. Chronographia (E. R. A. Sewter. Trans.) Yale Universty.
• Ramsay, W. M. (1904). The letters to the seven churches of Asia and their place in the plan of the apocalypse. Christian Classics Ethereal Library.
• Reinach, Th. (1905). A stele from Abonuteichos. The Numismatic Chronicle and Journal of the Royal Numismatic Society 5, 113-119.
• Robert, J., Robert, L. (1950). Inscription et reliefs d’Asie Mineure. Recueil d’épigraphie, de numismatique et d’antiquités grecques, Hellenica IX, 69-70. Robinson, D. M. (1906). Ancient Sinope. University of Chicago.
• Sammlung, von A. (1957). Sylloge nummorum graecorum, sammlung Hans von Auock, Pontos-Paphlagonien-Bithynien (SNG von Aulock). Saprykin, S. J. (2009). The religion and cults of the Pontic Kingdom: Political Aspects (J. M. Hojte. Ed.) Mithradates VI and the Pontic Kingdom, 249-277.
• Saprykin, S. J. (2010). Male deities and their cults on the South Black Sea coast: Hellenistic and Roman periods (E. K. Petropoulos - A. A., Maslennikov. Ed.) Ancient sacral monuments in the Black Sea içinde, 465-514.
• Schaff, P. (1998). History of The Christian church, Christianus sum. Christiani nihil a me alienum puto volume III Nicene and Post-Nicene christianity from Constantine the great to Gregory the great A.D. 311–600. The Electronic Bible Society.
• Sideris, A. (2019). An archaic hydria in Sinope. (H. Kaba vd. Ed.) Uluslararası Sinope ve Karadeniz arkeolojisi sempozyumu. Antik Sinope ve Karadeniz bildiriler kitabı içinde (132-149).
• Starodubcev, T. (2013). Holy gardener and holy bishop: the images and cult of holy martyrs named Phokas. Zograf 37, 37-53.
• Şahin, H. (2013). Yahya Efendi, Beşiktaşlı. TDV İslam Ansiklopedisi 43, 243-244.
• Thomas, S. F. (2000). Butler’s lives of the saints. The Liturgical.
• Üstünova, K. (2016). Geleneklerin dilini yorumlamak üzerine: Helesa. Milli Folklor 14 (111), 180-192.
• Yılmaz, K. H. (1991). Aziz Mahmud Hüdai. TDV İslam Ansiklopedisi 4, 338-340.